O Karlu Ove Knausgårdzie już można mówić w kategoriach klasyka, pisarza, który na trwałe wpisał się w europejską i z pewnością światową świadomość literacką. Jego obszerny cykl powieściowy – słusznie okrzyknięty wydarzeniem literackim ostatnich lat – wpasowuje się w tradycję wielkich skandynawskich autobiografii. Jednak Knausgård wychodzi na przekór tym, z których spuścizny czerpie – „Moja walka” to zapis codzienności w jej najbanalniejszej formie, reminiscencji doświadczonego życiem mężczyzny w średnim wieku, dla którego drobiazgowy opis sprzątania zapaskudzonego przez ojca-pijaka domu czy kolejnych etapów przygotowywania obiadu stoi na równi z refleksjami na temat istoty literatury, sztuki i filozofii. Punktem wyjścia autorskich rozważań są leniwie toczące się, powszednie sprawy, podniesione tu do rangi narracyjnego rdzenia, środka, za pomocą którego norweski pisarz buduje monumentalną prozę.

Knausgård potrafi zamienić w literaturę wszystko. W pierwszym tomie mierzył się ze śmiercią ojca, w drugim – demaskował jałowość życia rodzinnego, w trzecim pisał o blaskach i cieniach dzieciństwa, by w czwartym poddać obserwacji frustrujące doświadczenia seksualne i niełatwe wchodzenie w wiek dojrzały. Każda z ksiąg ma charakter prozy inicjacyjnej, ale – póki co – wydana w czerwcu czwarta część to najbardziej reprezentatywny przykład narracji wtajemniczającej w dorosłość, bo oto młody, zaledwie osiemnastoletni Karl Ove wyrusza na zimną północ Norwegii, by zdobywać pierwsze doświadczenia zawodowe, uczyć się samodzielności i kształtować tłamszoną przez ojca-tyrana osobowość. Inicjacji jest zatem kilka. Ekshibicjonistyczne opisy, w dziewięćdziesięciu dziewięciu procentach rozczarowujących, seksualnych przygód narratora z całą pewnością podzielą czytelników na tych zniesmaczonych i tych literacko wytrawnych, jednak konsekwencja w budowaniu prozy w całości podporządkowanej życiowemu prawdopodobieństwu musi radzić sobie także z tematami na ogół niepoddawanymi szerokiej dyskusji.

Przyjęło się mawiać, że pierwsze zdanie tekstu literackiego mówi o nim wszystko. W przypadku „Mojej walki. Księgi 4” jest wręcz na przekór. To zdanie zamykające powieść zawiera w sobie wszystko to, z czym Knausgård tym razem dzieli się z czytelnikiem. Aby nie zdradzić owego finalnego crème de la crème, zacytuję zdanie równie dosadne, choć nieco bardziej uładzone: Koniec końców chodziło mi wyłącznie o jedno. Chciałem się przespać z jakąś dziewczyną. Tylko tego pragnąłem. Problem fizyczności, świadomości własnego, buntującego się ciała oraz widmo seksualnej nieporadności cyzelują kształt narracji. Problemem narratora nie jest brak okazji. Dziewczyny rzucają się na młodego i przystojnego Karla Ove, ale ze względu na wstydliwy problem przedwczesnego wytrysku nie może on nasycić swoich łóżkowych oczekiwań. Jego seksualne niewypały stają się przerysowanym, niemal komiksowym motywem powieści, choć czytelnikowi nie jest do śmiechu, ponieważ każdy frustrujący narratora intymny przypadek jest przepełniony intensywnością odczuwania i rozbrajającą, emocjonalną szczerością.

Czwarta księga „Mojej walki” jest także „najlżejszą” spośród do tej pory wydanych w Polsce. Trudno tu doszukiwać się eseistycznych, głębokich, oryginalnych i żywych fragmentów charakteryzujących się zdolnością Knausgårda do błyskotliwego łączenia myśli w dyskursywne monologi wplatane we „właściwe” partie tekstu. Warto zaznaczyć, że jest to książka sugestywnie najzabawniejsza, choć sporo w niej również dramatyzmu, a to z racji określonego typu dojrzewającego bohatera oraz względnie beztroskiego okresu w jego życiu. Słodko-gorzkie rozpoznania dotyczą zwłaszcza rodzinnych relacji, które z tomu na tom przybierają coraz bardziej przygnębiający kształt. Jest i niebezpieczny pociąg do alkoholu jako remedium na samotność wśród tubylców z Håfjord (gdzie Karl Ove pracuje jako nauczyciel) oraz na nieśmiałość względem dziewczyn traktowanych jako potencjalne seksualne partnerki.

W obliczu chłodnej i ciemnej przestrzeni w maleńkiej rybackiej wiosce jedynym jasnym punktem dla Knausgårda okazuje się być pisanie. Oprócz imponującej kolekcji winylowych płyt, drugim najcenniejszym przedmiotem jest dla niego maszyna do pisania, na której wystukuje swoje pierwsze opowiadania. W przeciwieństwie do większości pisarzy, Knausgård, wspominając pisarskie początki, nie wyśmiewa swoich wczesnych form literackich. Wydają się być całkiem dobre jak na osiemnastolatka, w rzeczywistości wskazują na autorską bezpośredniość oraz kierunek, w jakim pójdzie jego przyszła kariera.

Znakomita część twórców literatury wymyśla, Knausgård pamięta. Wspomnienia, mimo ich niezaprzeczalnego przetworzenia, to surowiec autentyczny. Tak naprawdę, proza Norwega opiera się na uświęconym schemacie tworzenia powieści, co, wziąwszy pod uwagę autobiograficzny materiał z życia zaledwie czterdziestoletniego mężczyzny, nie powinno dać aż tak spektakularnych efektów. Prawda jest jednak taka, że Knausgård to doskonały gawędziarz, prowadzący czytelnika na wskroś trywialnych, romantycznych splątań, seksualnych katastrof czy emocjonalnych kryzysów w sposób wprost wyśmienity. Cudownie jest czytać powieść tak tradycyjną, a zarazem tak eksperymentalną, która wywołuje w czytelniku uczucie jakiejś niesamowitej radości z tego, że żyje na tej, a nie innej planecie.

Justyna Anna Zanik