Lata obsesyjnego katowania samego siebie kolejnymi lekturami uprzyjemniałem sobie – pewnie nadal będę to robił – małą gierką: zamykaniem książek w karby jednego zdania. I choć zadanie stawiane przed graczem przez tę zabawę może wydawać się karkołomne (może nie w przypadku lichych dramacików, ale co z „Lodem”? Co z „W poszukiwaniu Swanna”?), to zawsze ostatecznie zwyciężałem – wszak sam w tych zawodach sędziuję. „Umysł Andrew” to powieść szelmowska, bo mimo że krótka, to do streszczenia trudna; kiedy patrzy się na nią pytając o czym jest, ta zdaje się odpowiadać z zagadkowym uśmiechem: właśnie, o czym jestem?

Założenia ostatniej powieści zmarłego w 2015 roku Edgara Lawrence'a Doctorowa wydają się niegodne tak wybitnego prozaika: historia nieco zagubionego wykładowcy w średnim wieku, który zakochuje się w swojej studentce to kalka najbardziej klasycznego motywu amerykańskiej literatury uniwersyteckiej; tytułowy Andrew opowiada o swoim związku z Briony i małżeństwie, które go poprzedza – klasyka. Niepewność pojawia się jednak, kiedy czytający próbuje wyobrazić sobie całą sytuację: przed kim właściwie narrator się spowiada? Gdzie jest? Dlaczego dzieli się swoją historią? Doctorow na te pytania nie odpowiada – wręcz przeciwnie, podsyca każdą wątpliwość czytelnika, aby ten w końcu zaczął zastanawiać się, co w wyznaniach Andrew jest prawdą, co świadomym kłamstwem, a co wizją, w którą sam wykładowca uwierzył. Do takich rozważań skłania nie tylko nieco chaotyczna, poszatkowana narracja, ale także kontekst: protagonista często odwołuje się do swojej pracy – jest kognitywistą. W gąszczu kolejnych zdań czytelnik zostaje postawiony przed oczywistym zadaniem: sam musi zdecydować, jak życie Andrew wyglądało. I choć Doctorow stworzył w tekście rusztowanie, na którym losy jego bohatera są rozpięte, to ich ostateczny kształt zależy tylko od odbiorcy.

„Umysł Andrew” jest książką o dwóch obliczach: z jednej strony to literacki eksperyment, próba przedstawienia historii na nowy, inny sposób, który ma współgrać z osiągnięciami współczesnej nauki, a przy tym pozostać całkowicie zrozumiały na najbardziej fundamentalnym poziomie. Z drugiej natomiast to smutna opowieść o tragicznie pogubionym człowieku. Jak ją ugryźć w jednym zdaniu? Powieść do samodzielnego złożenia.

Bartosz Szczyżański