W Rosji przed reformą uwłaszczeniową cara Aleksandra II chłop pańszczyźniany był traktowany przez prawo cywilne jak rzecz. Właściciel ziemski mógł dowolnie rozporządzać swoim „mieniem”. Chłopów można było sprzedać, kupić, zastawić, wydzierżawić a nawet przegrać sobie w karty. Aby pogodzić to faktyczne niewolnictwo typu feudalnego z moralnością chrześcijańską, według której każdy człowiek posiada boski dar życia, ukuto termin „dusza chłopska” na określenie stanu posiadania w „inwentarzu ludzkim”. Centralny bohater powieści Mikołaja Gogola, Paweł Iwanowicz Cziczkow, ugania się po anonimowej rosyjskiej guberni w poszukiwaniu tychże dusz ludzkich, z tym zastrzeżeniem, że jego interesują tylko martwe dusze. Mówiąc językiem uwspółcześnionym, chodzi w tym miejscu o zmarłych chłopów, za którym należało płacić podatek, aż do czasu sporządzenia nowego spisu powszechnego.
Konstrukcja powieści nawiązuje do oświeceniowej tradycji satyryczno-moralizatorskiej, gdzie mamy motyw drogi, kolejne odsłony nowych typów osobowościowych bohaterów oraz opis chromych i amoralnych stosunków społecznych danych czasów. Jak na dobrą satyrę przystało „Martwe Dusze” obfitują w liczne komiczne sytuacje opisane przez Gogola z prawdziwą wirtuozerią. Setnie się uśmiałem z opisu monologu stangreta Selifana z trójką jego poczciwych koni, czy opis niezwykle skąpego obywatela ziemskiego i jego zręczne manewry uchronienia się przed jakimkolwiek zbytkowaniem. Jednak tym komicznym akcentom towarzyszy naprawdę poważna refleksja nad kondycją moralną ludzi w ogóle, ze szczególnym wypunktowaniem ułomności ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego w okowach nieudolnej carskiej władzy. Mikołaj Gogol był obiektem licznych ataków ze strony twardogłowych konserwatystów za ośmieszanie, według jego adwersarzy, Rosji i Rosjan. Ta niekomfortowa dla pisarza sytuacja spowodowała, że miotał się przy swoich pracach nad dalszymi częściami „Martwych Dusz”, których skutkiem przedwczesnej śmierci nigdy nie ukończył - z wielką stratą dla literatury światowej.

W Rosji przed reformą uwłaszczeniową cara Aleksandra II chłop pańszczyźniany był traktowany przez prawo cywilne jak rzecz. Właściciel ziemski mógł dowolnie rozporządzać swoim „mieniem”. Chłopów można było sprzedać, kupić, zastawić, wydzierżawić a nawet przegrać sobie w karty. Aby pogodzić to faktyczne niewolnictwo typu feudalnego z moralnością chrześcijańską, według której...