Kto przy zdrowych zmysłach zakochuje się w kurwie? pyta Mario Vargas Llosa, a za nim, z oburzeniem, wytyka te słowa Jerzy Pilch. Złość Pilcha z jednej strony słuszna. Fascynacja prostytutkami wielokrotnie była przecież przez twórców nobilitowana, choćby wspomnieć o „Rzecz o mych smutnych dziwkach” Marqueza, ale także echa znajdziemy u Rotha czy nawet samego Llosy. Gdy natomiast pomyślimy o fascynacji starca młodą, atrakcyjną kobietą, moglibyśmy prawdopodobnie się utworzyć pokaźną listę. Bohater Jerzego Pilcha (bo może jest to i jego alter ego, a jednak nie bądźmy naiwnymi czytelnikami, spod znaku tych, którzy Nabokova nazywają pedofilem), z jednej strony wyraża złość na zbyt ostry osąd Llosy, z drugiej, sam przyznaje się do swoistego szaleństwa, jakim jest miłość starca, do młodziutkiej kobiety, a tym bardziej prostytutki.

Jestem przy zdrowych zmysłach i jestem pochopnej lasce zakochany – pan to kwestionujesz; pan kwestionujesz całą sytuację, odmawiasz pan prawa do miłości z lekka nietypowej, a może już całkiem typowej, któż to wie? Nobla panu dali w 2010?” – pisze Pilch z „Zuzie…”. Jednak tu, z całą sympatią, bądź antypatią do zauroczonego pochopną dwudziestolatką starca, widzimy jak gorące uczucia nim targają. Pytam więc jeszcze raz: kto przy zdrowych zmysłach zakochuje się w kurwie? A może inaczej: kto przy zdrowych zmysłach w ogóle się zakochuje? Miłość jest szaleństwem i odebrać wypada wszelką racjonalność temu, kto pozostaje pod jej urokiem. Miłość jest ślepa – w oklepanym powiedzeniu jest naprawdę zbyt wiele prawdy. Miłość idealizuje obiekt – przyznaje Pilch i tłumaczy dalej: Nie opisuję za szczegółowo tego, co nazywam miłością, wystarczająco mocno opisuję zachwyt. Nie ma miłości bez zachwytu, ale zachwyt bez miłości może być.

Ale skupmy się nieco na fabule najnowszej powieści Jerzego Pilcha. „Zuza albo czas oddalenia” to historia starego, schorowanego człowieka, który przeżywa miłość do dwudziestoletniej prostytutki Zuzy. Motyw dość prosty, mało odkrywczy i brany wielokrotnie pod lupę przez innych. A jednak Pilchowi udaje się wnieść od siebie coś więcej. Bo nie do końca chodzi tylko o miłość do kurwy, pięknej, o idealnie zoperowanych piersiach i mistrzowskiej w swym fachu. Przede wszystkim chodzi o zderzenie z młodością. Miłość w tym wypadku to zachwyt, ożywczy powiew, ostatni ratunek, tuż przed posępnym oddechem „czasu oddalenia”.

„Zuza…” to historia bohatera, do złudzenia podobnego do samego autora. By jednak nie stała się powieść jego własnym wyznaniem, Pilch sięga znów po znany motyw – znaleziony rękopis. Rękopis ukryty w bucie. W tym wypadku to mocno sfatygowany but narciarski, który leżał na schodach kamienicy przy Hożej. Urywa się on dość nagle (lub kończy), choć sam autor wyznaje, że mógł napisać i 500 stron tejże opowiastki. Jak u Pilcha, fabuły jest dość mało. Tym razem wręcz, jak na lekarstwo, a jednak nie wątpię, że temat można by pociągnąć i na tysiącu stron, choć ostatecznie pozostajemy z ilością stu dwudziestu.

Proza ta nieco kręci erotyzmem, bawi skrzętnie podaną pilchowskim stylem ironią. Jest też podszyta wielkim dramatem „czasu oddalenia”. To tragedia ciała i umysłu. To tęsknota za młodością, zdrowiem i witalnością. Podczas gdy ciało toczy choroba, umysł nadal ma nadzieję na młodzieńcze czyny. Idealnie obrazuje to przytoczony w wywiadzie z Pilchem dla „Polityki” wiersz Czesława Miłosza:

Widzę ich nogi w minispódniczkach, spodniach albo w powiewnych tkaninach,

Każdą podglądam osobno, ich tyłki i uda,

zamyślony, kołysany marzeniami porno.

Stary lubieżny dziadu, pora tobie do grobu,

nie na gry i zabawy młodości.

Nie chodzi tu o sam seks czy pożądanie, miłość lub zachwyt do młodych kobiet. Pożąda się, bardziej niż samego seksu, tej ich młodzieńczej siły. To nadzieje, że skoro ogrzewanie się przy płomieniach ogniska da nam odrobinę ciepła, tak i przebywanie z młodą kobietą, nawet „związek” z prostytutką, da choć nadzieję odmłodzenia przy cieple witalności.

Jako wieloletniej miłośniczki twórczości pilchowskiej, jego specyficzny styl bywa dla mnie czytelniczą rozkoszą, mimo iż wielu może wręcz nudzić. Gorzką pigułką jest czytanie o Parkinsonie, innych chorobach czy udrękach starości. Z samego wieku trudno mi mówić o starcu zakochanym w dwudziestolatce. Pilch nie jest starcem, choć choroba zbiera pokaźne plony. Wierzę, że to też daje mu siłę, nie tylko by zachwycać się czy wzdychać do młodości, ale też by po prostu pisać. Parkinson to trudny temat, a jednak podziwiam, w jak obnażony sposób potrafi go ująć. Przyznać do „starości”, choć z nieskrywaną tęsknotą za jej brakiem. „W tym, co mówię, a raczej w tym, co zapisuję, albo wszystko jest do zakwestionowania, albo wszystko jest ironiczne. Co robić – pisanie jest ironiczne, starość jest ironiczna, kurestwo jest ironiczne”. W tej wielkiej tragedii walki ciała z chorobą i pamięci o danych wyczynach z obecną niemocą, jest też dowcip i niebywały dystans, który najlepiej odzwierciedla walkę w czasie oddalenia.

Monika Samitowska-Adamczyk