Trudno recenzować pamiętniki, tym bardziej, gdy pochodzą z biurka osoby przez siebie podziwianej. Nie sposób uniknąć przy tym zafascynowania właściwego raczej fanom aniżeli chłodnym recenzentom. Tym niemniej, jako że opinia zwykle bywa stronnicza i subiektywna, warto podjąć się tego zadania.
Swoje „Pamiętniki” spisał Stanisław Grabski już po okresie swojej działalności politycznej, społecznej i naukowej. Bez wątpienia materiału do wspomnień miał co niemiara. Począwszy od czasów politycznej walki o niepodległość Polski, działalności w obozie socjalistów z PPS-u, poprzez uczestnictwo w rządach Niepodległej i trudne kompromisy w okresie rządów autorytarnych, po klęskę wrześniową – Stanisław Grabski miał swoją rolę w tych wydarzeniach. Bynajmniej nie trzeciorzędną. Nigdy jednakże nie grał partii pierwszych skrzypiec. Przede wszystkim dlatego, że nie był typem gracza politycznego. Wyżej od bieżącej walki politycznej cenił batalię o urzeczywistnienie wielkich idei. Nie uciekał się przy tym do koniunkturalnych zrywów emocji, gry na społecznych uczuciach. Często wręcz szedł im pod prąd: chociażby w czasie nagonki obozu narodowego na ludność żydowską – nie popierał programu jej sekowania na uczelni, w życiu gospodarczym. Wolał raczej poszukiwać programu pozytywnego, który oznaczał jednak mozolną pracę przy efektach rozłożonych na dziesięciolecia. Z drugiej strony, Grabski nie był typem „wiernego żołnierza”. W każdej frakcji posiadał autonomię, miał własny pogląd, który rzadko był odzwierciedleniem głównej linii. Stąd jego nieporozumienia m. in. z Różą Luksemburg, Stanisławem Głąbińskim, Romanem Dmowskim. Zadziorność nie była mimo to rysem jego charakteru, potrafił Grabski porozumieć się z wieloma reprezentantami opcji przeciwnych, wtedy, gdy chodziło o wielką sprawę dla Ojczyzny. Dość wspomnieć chociażby rokowania z bolszewikami w Rydze (t. I, s. 157 i n.) Wielką estymą darzył Daszyńskiego – przeciwnika doktrynalnego. Był jednak człowiek, któremu Grabski odmawiał wszelkich zasług, zarzucał przerost ambicji, oportunizm, małostkowość. Był nim Józef Piłsudski. Po wielokroć autor „Pamiętników” ukazuje go jako szkodnika czyniącego z Polski kraj autorytarny, niedemokratyczny. Ówczesny członek rządu przyznaje, że uległość wobec przywódcy zamachu majowego w 1926 roku była jego „największym politycznym błędem”. (t. II, s. 257). Innym zarzucał owych błędów więcej. Skonfliktował się z Dmowskim oraz młodymi przywódcami Obozu Wielkiej Polski, gorąco agitował przeciw Młodzieży Wszechpolskiej, nie lubił socjalistów, oburzał się na faszystów. Wprost nie cierpiał Grabski komunizmu, PSL „Wyzwolenie” przyprawiało go o mdłości. Nie należało wymawiać przy nim nazwiska premiera Sławoja-Składkowskiego, którego nazywał „tępym” (t. II s. 288),brakło mu zrozumienia dla całej sanacji, nie trawił także i syjonistycznych Żydów i nacjonalnych Ukraińców. Największego wroga upatrywał w Niemcach. Regularnie darł koty z konserwatystami. Do licha! Wielu było takich, co nie znaleźli dobrej pamięci u prof. Stanisława G. Mimo to, jest on postacią na wskroś pozytywną, co wynika z lektury „Pamiętników”. Nie przywiązywał się do organizacji czy ludzi, lecz do idei. Jedo idee’ fixe była Polska Prawdziwa, silna, niekoniecznie „Wielka”. Potrafił dla owej idei poświęcać swoje życie prywatne. Od początku swojego pisarstwa publicystycznego (jeszcze na obczyźnie) dokładał ze swojej kiesy do deficytowych dzienników, utrzymywał organizację, na odczyty prowincjonalne jeździł za własne pieniądze, wreszcie płacił kredyty i odsetki swej partii. Czy dzisiejszy polityk, który domaga się, by podatnicy opłacali mu lunche oraz marynarki może być traktowany ta samą miarą co Grabski? Szczerze wątpię. Skalę umiłowania Polski może uwidocznić doskonale opisany w „Pamiętnikach” czas straty syna autora. Mimo niewyobrażalnego bólu, czuł ojciec, że młody żołnierz – syn rodzony - zginął za Polskę. Żal po stracie był tym większy, że potomek poległ w Lwowie. Wraz ze swym oddziałem realizował politykę federacyjną forsowaną przez Piłsudskiego. Pomimo to, z ust autora nie padły bezpośrednie oskarżenia o śmierć ukochanego, wymuskanego syna. Według ojca: syn poległ za wolną Polskę. Nie da się uciec od pytania o zbytni idealizm. Pytać raczej należy, czy polityk winien być bardziej przyziemny.

„Pamiętniki” zawierają wiele materiału do przemyśleń. Zestawiają wiele faktów i opinii o nich z „pierwszej ręki”. Dobrze zajrzeć do politycznej, organizacyjnej kuchni historycznych wydarzeń czy procesów. Przyda się z pewnością historykom, pasjonatom tego okresu oraz gatunku pamiętnikarskiego. Nie polecam amatorom ciekawostek oraz sensacyjnych doniesień historycznych. W dziele jest ich niewiele. Kilka się znajdzie, bez przesady, jednak dominuje poważna, nieco oschła relacja. Wydanie jest uzupełnione licznymi przypisami. Szczególnie pod koniec autor zamieszcza wyjątki ze swoich naukowych dzieł z pola ekonomii czy socjologii. Dobrze zajrzeć do klasyki naukowej dwudziestolecia. Na pewno warto przeczytać także z racji walorów literackich, przepiękna, nieco archaiczna polszczyzna mile wpada w ucho. Nie da się ukryć jednak, że „Pamiętniki” są wymagająca i ciężkostrawna lekturą, jeśli chcemy czytać rzetelnie. Zapraszam tylko gotowych na ten akt swoistej odwagi. Jeśli się nią wykażecie – zostaniecie moimi czytelniczymi przyjaciółmi.

Trudno recenzować pamiętniki, tym bardziej, gdy pochodzą z biurka osoby przez siebie podziwianej. Nie sposób uniknąć przy tym zafascynowania właściwego raczej fanom aniżeli chłodnym recenzentom. Tym niemniej, jako że opinia zwykle bywa stronnicza i subiektywna, warto podjąć się tego zadania.
Swoje „Pamiętniki” spisał Stanisław Grabski już po okresie swojej działalności...