Pan jest za młody, aby podejmować temat śmierci – powiedział do Andrzeja Barta Borys Lankosz w swojej pierwszej reakcji na „Bezdech”. Reżyser odrzucił proponowaną pierwotnie książkę i ostatecznie debiutował przenosząc na ekran inny scenariusz pisarza – „Rewers”.

Czy miał rację, że do tematu śmierci trzeba odpowiednio dorosnąć? Zagadnienie wymaga wprawdzie rzeczywiście szerszego spojrzenia, wiedzy i życiowego doświadczenia, którego młodzi może i nie posiadają. A jednak dla samej śmierci nieważny jest wiek. Przytrafić się może zarówno małemu dziecku, jak i sędziwej osobie. Starca pod tym względem z powodzeniem może prześcignąć reżyser w średnim wieku, mimo sławy i pieniędzy, oraz dostępu do najlepszej medycznej opieki na zachodnim wybrzeżu w Stanach Zjednoczonych.

W powieści Barta wiek nie gra roli. Próżno się zastanawiać kiedy szkic do filmu i książki rzeczywiście powstał. Z powodzeniem mógł sięgnąć po temat dopiero teraz, zamiast przeszło kilka lat wcześniej. Opowiedziana historia jest nie tylko próbą zmierzenia się z tematem śmierci, ale także z tym, co w świecie przemija w ogóle. Jak sam Bart twierdzi: ”Bezdech” miał (…) opowiadać inaczej o czymś, co prędzej czy później czeka każdego z nas. Dopiero wypisując te gorzkie żale, widzę pewną zbieżność z „Rien Ne va plus”. Tam portret, zmieniając domy, w których ozdabiał ściany, obserwuje nas, Polaków, przez dwieście lat, tu Jerzy załatwia się z tym szybciej. W historii opowiedzianej w „Bezdechu” cofamy się do dawnej Polski, a sławny reżyser próbuje rozliczyć zarówno swoje życie na tle przemian w kraju. Opowieść na pozór wydaje się chaotyczna, nielinearna. Rzeczywistość nieraz się gubi i ciężko skupić uwagę na „prawdziwie” dziejącej się akcji. Zaskakujące zakończenie utwierdza nas jednak w przekonaniu, że był to zabieg zamierzony i wszelkie narracyjne potknięcia Bart wprowadzał celowo.

Książka to dziwna, bo historia przeplata się osobistymi wpisami Andrzeja Barta, dotyczącymi ekranizacji „Bezdechu”. Po wielkich trudach nie dane było „Bezdechowi” ukazanie się na wielkim ekranie, jak przypadło to w zaszczycie „Rewersowi”. Bart twierdzi, że to lepiej. Może i tak, zwłaszcza gdy czytelnik może zmierzyć się z ekranizacją w reżyserii samego pisarza, a w świetnie stworzonym Teatrze Telewizji występuje plejada sław, na czele z takim aktorami jak Bogusław Linda, Jerzy Stuhr, a kończąc na samym Tadeuszu Konwickim, któremu zarówno w filmie, jak i książce Andrzej Bart składa wielki hołd.

Mała książeczka, mimo wielokrotnego niedocenienia, o którym pisze w swoich dziennikowych wpisach Bart, rośnie do wielkości sztandarowego polskiego dzieła, pełnego symboli i hołdu dla polskiej tradycji – literackiej i filmowej. Mimo wieku, z podjętym w „Bezdechu” tematem śmierci i przemijania Andrzej Bart zdołał się zmierzyć. Przychodzi nagle, nieproszona, nie pozostawiając czasu na cokolwiek. Póki co, dobrze móc mieć odwagę na refleksję i sparzenie wstecz.

Monika Samitowska-Adamczyk