Opasłe tomisko. Na twardej oprawie reprodukcja zdjęcia, na którym On – Mistrz – Michaił Afanasjewicz Bułhakow i Ona – Małgorzata - Jelena Siergiejewna Szyłowska, jego trzecia żona. Wewnątrz dzienniki obojga i listy Michaiła Bułhakowa do rodziny, przyjaciół, rządu, Stalina… Wielka kronika zmagań rosyjskiego pisarza z rzeczywistością sowiecką lat 20. i 30. XX wieku. Rzeczywistością nieprzyjazną, a wręcz toksyczną.

Dla wielbicieli „Mistrza i Małgorzaty” lektura to znacząca, bo głos samego pisarza jak głos Mistrza w powieści: ani jeden, ani drugi nie chciał być bohaterem. 32-letni Bułhakow w dzienniku pisał: Czuję, jak szybuje moja myśl, i wierzę, że jestem o wiele silniejszy jako pisarz niż wszyscy, których znam. Ale w takich warunkach, jakie panują obecnie, mogę się zmarnować. Nie stało się tak, choć cenę za to zapłacił ogromną.

Nie mogę być nikim innym jak pisarzem- pisał w 1923 roku, choć już doświadczał tego, że pisarzem w Rosji być nie może. Wodzony za nos przez władzę, zaszczuwany przez krytykę, choć doceniany za talent nawet przez wrogów tkwił w zawieszeniu. Komunistycznej sztuki (był Bułhakow też dramaturgiem, a może przede wszystkim) napisać nie mógł, bez niej funkcjonować w oficjalnym życiu artystycznym zaś nie miał szans. Dramatycznie brzmi list do rządu ZSRR z 1930, w którym pisarz, kochający Kreml i ceniący rosyjską inteligencję, prosi o to, by rząd „nakazał mi natychmiastowe opuszczenie terytorium ZSRR”. Nigdy nie pozwolono mu opuścić kraju, nigdy też oficjalnie nie doceniono. Dziennik pisarza z lat 1921-1933 i zapiski żony (1933-1940) rejestrują tę trudną codzienność, literacką, jak i bytową: kłopoty z pracą, mieszkaniem, sprawy finansowe, problemy zdrowotne.

Nie są to dzienniki intelektualne, choć znajdą się w nich i refleksje o Rosji, komunizmie, polityce. Są to przede wszystkim zapiski z codzienności: najważniejsze zdarzenia dnia, wizyty, spotkania, czyjeś słowa. Bolączki niezwykłego człowieka. Z nich można wyczytać obraz kondycji rosyjskiej inteligencji, a także życia artystycznego w państwie reżimowym (tu ciekawy wątek relacji Bułhakowa ze Stanisławskim). Można także czytać dzienniki bardziej intymnie jako historię miłości dnia codziennego, w której Małgorzata zmaga się ze światem w trosce o swojego Mistrza.

Dzienniki opatrzone są bardzo wyczerpującymi komentarzami Wiktora Łosiewa (także słowem wstępnym tegoż), bez których nie da się w pełni uchwycić dramatu pisarza. Pojawiają się także zdjęcia znaczących osób z otoczenia pisarza. Wydawnictwo Muza niezwykle starannie wydało tę pozycję. Prawie 700 stron w twardej oprawie przejrzyście graficznie zaprojektowanego tekstu czyta się z dużym zainteresowaniem, ale też estetyczną satysfakcją.

Dzienniki stawiają pytanie o to, jaki hart ducha trzeba w sobie mieć, by być przyzwoitym człowiekiem w świecie, który robi wszystko, by człowieka złamać! „Trzeba się poddać, wszyscy się poddali. Tylko pan został. To głupota!”- słyszał Bułhakow, a jednak się nie poddał. Posłuchajcie go sami.

Justyna Radomińska

Cytaty za: M.i J. Bułhakowowie, Dziennik Mistrza i Małgorzaty, Muza, 2013.