Sir Ian Kershaw, blisko osiemdziesięcioletni profesor historii z Uniwersytetu w Sheffield, to jeden z najwybitniejszych znawców hitleryzmu. Jego trzytomowa biografia niemieckiego dyktatora weszła, całkowicie słusznie, do klasyki gatunku.

W książce "Führer. Walka do ostatniej kropli krwi" autor koncentruje się na ostatnich miesiącach hitlerowskiego reżimu, poczynając od zamachu Stauffenberga, kończąc na ostatecznej kapitulacji w maju 1945 roku. Stawia pytanie, które brzmi bardzo atrakcyjnie: dlaczego Niemcy broniły się tak długo i dlaczego aparat państwa funkcjonował tak sprawnie do samego końca?

W historiografii wymienia się kilka powodów. Można je podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Żądanie bezwarunkowej kapitulacji przez aliantów i obawa przed represjami Armii Czerwonej, miały zdaniem niektórych prowadzić do zaciekłego oporu w Niemczech na przełomie 1944 i 1945 roku. Inni odpowiadają, że terror i totalitarna forma rządów nie pozwalały na myślenie o wcześniejszej rezygnacji z walki. Gdy Kershaw całkowicie odrzuca te wytłumaczenia, zapala się nam światełko zainteresowania. Ale odpowiedź, którą proponuje brytyjski historyk tylko pozornie brzmi nowatorsko i odkrywczo. Jego zdaniem to charyzmatyczna struktura rządów III Rzeszy opartej na więzi z wodzem, a nie na instytucjach państwa, miała pierwszoplanowe znaczenie przy tak długiej agonii Niemiec. Trywializując być może nieco wykład historyka, możemy powiedzieć – gdyby nie było Hitera, nie byłoby takiej zagłady. Ta teza nie jest ani nowa, ani odkrywcza, stąd pewien mój zawód dotyczący tej książki. III Rzesza była państwem Hitlera, jego i tylko jego. Nikt go nie mógł zastąpić, a jego ustąpienie czy upadek automatycznie oznaczały koniec. Dla mnie i dla wielu czytelników to teza dość oczywista.

Mam pewną słabość, lubię gdy historyk mnie zaskakuje swoimi przemyśleniami, otwierając nowy sposób patrzenia na dobrze znaną rzeczywistość. W książce "Führer. Walka do ostatniej kropli krwi" tego mi właśnie zabrakło. Co nie znaczy, że nie ma w niej interesujących fragmentów. Uzmysłowienie czytelnikowi, jaka skala zniszczeń dotknęła Niemcy w ostatnim etapie wojny, to niewątpliwie zaleta tej pozycji. Niemal połowa niemieckich żołnierzy, którzy zginęli na frontach II Wojny Światowej, poległa w ostatnich dziewięciu miesiącach konfliktu. Owe ostatnie dni, naznaczone hekatombą w Prusach Wschodnich i śmiercią setek tysięcy od bomb w czasie alianckich nalotów, zasadniczo wpłynęły na niemieckie postrzeganie siebie jako ofiar wojny. Kershaw to wyjaśnia, ale absolutnie nie usprawiedliwia. Na to także należy zwrócić uwagę. Surowo i sprawiedliwie ocenia działania najwyższych dygnitarzy reżimu, którzy po latach wielokrotnie zapominali o swojej lojalności Hitlerowi do końca, jak chociażby Donitz czy Speer. Myślę, że interesujące będzie także prześledzenie ostatniego tygodnia działania III Rzeszy, od śmierci Hitlera do ostatecznej kapitulacji. W powszechnej świadomości już wtedy wojna wygasała a ludzie nie ginęli. Było zupełnie inaczej. Co więcej, nadal pracował rząd niemiecki a ostatnie godziny największego konfliktu ludzkości kosztowały życie kilka tysięcy żołnierzy i cywilów.

Warto też zwrócić uwagę na to, czego w tej książce nie ma. Nie znajdzie w niej nic interesującego wielbiciel militarnej strony historii. Nie ma rozwinięcia tez o błędach strategicznych nie tylko zachodnich generałów, co jest dość dobrze udokumentowane, ale też najwyższych dowódców Armii Radzieckiej. Błędów, których uniknięcie mogło doprowadzić do zakończenie wojny kilka miesięcy wcześniej.

Na koniec kilka słów o redakcji tekstu i tłumaczeniu. Piętrowe, kilku, a nawet kilkudziesięciowersowe zdania brzmią dobrze po angielsku, fatalnie po polsku. W efekcie otrzymujemy książkę napisaną stylem koturnowo-akademickim, na pewno nie ułatwiającym lektury.

Czytać czy nie czytać zatem? Oczywiście, że czytać. Dostaniesz Drogi Czytelniku, dużą porcję pożądanej wiedzy podaną wprost z fachowego pióra. Może nieco potu wylejesz próbując skupić uwagę na długaśnych zdaniach, ale akademicka nauka historyczna szczególnie w wykonaniu brytyjskim leży bardzo daleko od westernu czy kryminału.

Piotr Salak