„Jedna książka Hrabala daje ludziom, ich wolności ducha, więcej niż my wszyscy naszymi gestami protestu i oświadczeniami” — napisał Milan Kundera w „Spotkaniu”. W ten sposób bezkompromisowy autor „Nieznośnej lekkości bytu” oddał szacunek pisarzowi, dla którego piękno świata, afirmacja istnienia i bezwarunkowa dobroć były bardziej pociągające niż zło i jego geneza.
Bohumil Hrabal powraca do swojego stałego zestawu tematów, wątków w „Życiu bez smokingu”. W czasie lektury jego autobiograficznych historyjek czytelnicy nie powinni jednak odczuwać nudy i irytacji spowodowanej literackim deja vu. Wręcz przeciwnie – podobne do siebie książki, zbudowane na zasadach „montażu” (połączone ze sobą niektóre opowieści), są nadal ciekawe, bo towarzyszy im praktycznie zawsze jedyna w swoim rodzaju aura. W dodatku czeski klasyk miał dar opowiadania, który sprawiał, że te teksty, zazwyczaj monologi o rozbudowanej kadencji zdań, charakteryzujące się poetyckością i potocznością, „czytały setki tysięcy osób jak prasę sportową”. Jak sam stwierdził w „Dlaczego piszę?”: (…) w literaturze najpiękniejsze jest to, że właściwie nikt nie musi pisać. Wydaje się, że jednak pomylił się; zdanie to można poddać w wątpliwość, pomimo tego, iż zawarta jest w nim pewna prawda o sztuce pisania. Wszak Hrabal po prostu musiał pisać, żeby ten świat wokół niego i nas, mógł być wspaniały i wyjątkowy, choćby świat był taki tylko na kartach jego książek.
„Życie bez smokingu” składa się z ośmiu tekstów niejednorodnych gatunkowo, w których Hrabal nie opowiada jedynie o lepszych i gorszych okresach ze swojej przeszłości, jak to zwykle bywało w innych książkach. Dokonuje też wnikliwych, czasami zaskakujących metarefleksji i autoanaliz (pisze: „identyfikuje się z melancholijną transcendencją…). W tym zbiorze znajdują się co prawda opowiadania, które mogłyby stanowić rozdział jego niektórych wcześniejszych powieści — „Taka piękna żałoba”, „Czuły barbarzyńca”, „Bar świat”. Ale dobrze się stało, że zostały wyodrębnione, gdyż znane historie wzbogacono o niezwykle cenne „spojrzenie” autora z dystansu na siebie samego i niektóre osoby mu bliskie. I jeżeli wiadome było, że czeski pisarz jest świetnym opowiadaczem, tak w utworach z „Życia…” odkrywa, wcale nie tak często ujawnianą w innych książkach, swoją refleksyjną naturę (z książek tego typu nasuwa się mi tutaj jedynie „Zbyt głośna samotność”). Co ważne, opisuje ludzi i miejsca, które bezpośrednio poznał, nie wikłając się przy tym w nieznośnie szczegółowe rekonstruowanie psychiki danej osoby i realistyczne (zgodne z realizmem) odtwarzanie rzeczywistości — punkt po punkcie, miejsce po miejscu. Opowiada natomiast o wariatach, odmieńcach, zdziwaczałych artystach jak zafascynowany innym człowiekiem antropolog. W optyce Hrabala tacy ludzie — gorsi, zazwyczaj wyśmiewani i obrażani, są na tyle wartościowi, że po ich zniknięciu z Nymburka zadaje sobie pytanie: „Gdzież on się podział?”. W „Dzieciach bożych” arcyciekawie sportretowano właśnie takie osoby, których egzystencja, choć inna od naszej, ma swój głęboki sens. Autor nieraz go sugeruje, a innym razem zajmująco wykłada.
Hrabal zaczynał od pisania wierszy i choć znany jest jako nietuzinkowy prozaik, to poezja zostawiła swój stały ślad w jego prozie. Wie doskonale, iż metafora i inne chwyty poetyckie nie powinny pełnić przede wszystkim funkcji ornamentacyjnej. I takiej nie pełnią. Widać to w wielu opowiadaniach ze zbioru, ale znakomicie na przykładzie „Vademecum bawidulskiego praktykanta”, poemacie w pierwszej osobie, złożonym z samych kryptocytatów, będącym jednak czymś więcej niż tylko wyrazem fascynacji dokonaniami surrealistów i metodą pisania kolażu literackiego. A skoro wspominam surrealizm, kierunek w sztuce odwołujący się do snu, to nie mogę pominąć innego opowiadania — „Urlop”, w którym Hrabalowi śniło się, że spotyka na wyciągu swoje sobowtóry z młodości, wieku średniego, starości. Naprawdę niezwykły pomysł. Wyznawcy metody psychoanalizy mogliby mieć pole do popisu interpretacyjnego przy czytaniu tego krótkiego utworu…
Ukuło się chyba, że w każdej jego książce nie może zabraknąć pewnych motywów: picie piwa, długie rozmowy w piwiarniach, dzielnica Pragi – Libeń, czy różne prace fizyczne, których podejmował się autor „Postrzyżyn”. Opisane są także w tym zbiorku, ale od trochę innej strony. W „Gawędzie knajpianej” nie tylko przytacza niezwykłe historie swoich kompanów, co chwilę zamawiających nowe kufle czeskiego piwa, ale również odkrywa przed czytelnikami genezę tych rozmów, innymi słowy, pokazuje to jak powstają te specyficzne opowieści w knajpie. Zastanawia się dlaczego ludzie chcą ze sobą rozmawiać. Wyjaśnienia te są przekonujące i piękne, choć na pewno bardziej banalne od teorii komunikacji (nikomu to jednak nie powinno przeszkadzać). Natomiast w „Moja Libeń” opowiada z uczuciem o miejscach, które odwiedzał. Potrafił znaleźć piękno w ich brzydocie, w zrujnowanych i zdewastowanych budowlach, bo tego nauczył go Vladimir Boudnik (bohater „Dandysa w drelichu”).
Ale najciekawsze wydają mi się dwa opowiadania: „Życie bez smokingu” i „Dlaczego piszę?”. Są to autobiograficzne wyznania, które mogą wzruszyć i zaskoczyć. Tytułowy utwór poświęcony jest szkolnemu życiu Hrabala. Nie był on wybitnym uczniem, raczej łobuziakiem bujającym w obłokach, który ledwie zdawał z klasy do klasy. Wydaje się, że pedagodzy nie ukształtowali go odpowiednio. Ewidentnie edukacja szkolna to temat dla niego niemiły. Mógłby się więc wstydzić, ukrywać tę sprawę przed ludźmi, a jednak przezwycięża ten wstyd i odkrywa przed czytelnikami swoje problemy z nauką. Słusznie, wszak pomimo wielu trudności został wybitnym pisarzem. Wbrew pozorom miał ogromną świadomość swojego warsztatu pisarskiego. Przebył długą drogę, w czasie której kształtował i rozwijał swój styl liryczno–realistyczny. Jak sam cytuje w „Dlaczego…” za jednym krytykiem: (…) chwytał rzeczywistość w szczytowych momentach rozmowy, a potem składał z tego tekst…”.
Mamy więc kolejny zbiór tekstów prozatorskich Hrabala. Nie ma w nim wielkich rewolucji etycznych i estetycznych, kontrowersji, rozliczania socrealizmu, ale to żadna strata. Łagodność i ciepło tej czeskiej prozy oddziałuje z niezmienną siłą na czytelników od wielu lat. I jak ma to nie zachwycać, skoro naprawdę zachwyca.

„Jedna książka Hrabala daje ludziom, ich wolności ducha, więcej niż my wszyscy naszymi gestami protestu i oświadczeniami” — napisał Milan Kundera w „Spotkaniu”. W ten sposób bezkompromisowy autor „Nieznośnej lekkości bytu” oddał szacunek pisarzowi, dla którego piękno świata, afirmacja istnienia i bezwarunkowa dobroć były bardziej pociągające niż zło i jego geneza.
Bohumil...