Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Po II Wojnie Światowej doszło w naszym kraju do zintensyfikowania badań nad Insurekcją Kościuszkowską. Bardzo dużą uwagę historycy zwrócili na sprawy gospodarcze i społeczne powstania, a w tym, przede wszystkim, udział w nim tzw. czynnika ludowego. Wiązało się to oczywiście ze zmianami ustrojowymi Polski i wprowadzeniem nowej formacji ideologicznej, która kreowała się na obrończynię wyzyskiwanych. Stan chłopski, ale także mieszczaństwo, praktycznie do reform Sejmu Wielkiego nic politycznie w Rzeczypospolitej nie znaczyli. Konstytucja 3 Maja zmieniła nieznacznie na lepsze sytuację ludzi w mieście, natomiast prawie cała populacja państwa, czyli mieszkańcy wsi, poza bardzo ogólnymi sformułowaniami dotyczącymi objęcia ich przez władzę ochroną prawną, nic faktycznie na tym nie zyskali. Ich dola, a może bardziej - niedola, leżała na sercu wielu oświeconym reprezentantom szlachty, niestety, było takich zbyt mało, aby poruszyć umysły i sumienia znakomitej większości Sarmatów. Jerzy Kowecki był jednym z najwybitniejszych znawców problematyki drugiej połowy XVIII wieku. Praca o Uniwersale Połanieckim powstała, gdy przygotowywał dysertację doktorską, a mając wówczas dopiero 27 lat, wyróżniał się już znakomitym warsztatem, doskonałą znajomością źródeł i literatury przedmiotu, a także posiadał lekkie pióro i posługiwał się bardzo jasnym i logicznym językiem. Co ważne, nie ulegał ówczesnej wszechobecnej propagandzie, jego książki prawie nie zawierają nomenklatury marksistowskiej, a na pewno nie są tak pod tym kątem wulgarne, jak większość dzieł z tego okresu. Świadczyło to o pewnej odwadze i niezależności, a tą drugą cechę wzmacniał fakt, iż potrafił Kowecki formułować tezy odmienne od swojego promotora - Bogusława Leśnodorskiego, który w tamtej epoce był bardzo ważną osobą na tym odcinku nauki. Również Witold Łukaszewicz, autor jednej z najbardziej "prawomyślnych" książek o Powstaniu Kościuszki z lat 50-tych, został potraktowany przez Koweckiego w odpowiedni - mocno krytyczny sposób. "Uniwersał Połaniecki i sprawa jego realizacji" to publikacja krótka, ale bogata w treść. Geneza tego aktu prawnego, walka o jego wprowadzenie i ocena roli szlachty, duchowieństwa i chłopstwa w tych procesach, to motywy przewodnie pracy. Wprawdzie dzieło zostało napisane przez historyka państwa i prawa, ale jasność wywodu i prezentacji przedmiotu umożliwia skorzystanie z niego przez szerokie grono zainteresowanych tymi problemami. Jak wyraził się jeden z naszych wybitniejszych historyków gospodarczych Jan Rutkowski, Uniwersał Połaniecki był najciekawszą próbą reformy stosunków społecznych spośród wszystkich przedsięwzięć ustrojowych w tamtych czasach. I to nie tylko w Rzeczpospolitej. Nie da się zrozumieć przyczyny klęski naszej rewolucji z 1794 roku, bez zrozumienia sprawy chłopskiej. Tym bardziej, że postawa "hamulców" przemian, czyli większej części duchowieństwa i szlachty, na rok przed wymazaniem Polski z mapy Europy, powtarzała się później przez długi czas w XIX wieku. Konserwatyzm, ciasne horyzonty, paniczny strach przed uzbrojeniem i wyszkoleniem wojskowym chłopstwa, a w końcu pełna niezgoda na jakiekolwiek zmiany własnościowe w kraju, były głównymi przyczynami sabotowania działań Naczelnika w trakcie powstania. Egoizm stanowy, traktowanie chłopów jak bydła, czasem wprost odmowa przyznania im przymiotu bycia człowiekiem, tak jaskrawo kontrastowały z poglądami Kościuszki, iż nie można się dziwić, że to wszystko tak szybko upadło. Można powiedzieć nawet inaczej: zdumiewające jest to, że Insurekcja trwała aż - bez mała - 8 miesięcy.