„Mogłam skręcić w lewo, w prawo, albo pójść prosto. Miałam wolność wyboru. Z każdą z dróg wiązały się jakieś dylematy, więc musiałam rozważyć różne ich aspekty oraz konsekwencje i podjąć decyzję, której – wiedziałam o tym – być może pożałuję.”

Wydawnictwo Czarne słynie ze świetnych reportaży. Niemal każdy tytuł przez nie wydany naprawdę wart jest lektury. Nie inaczej jest w przypadku książki „Wolna. Dzieciństwo i koniec świata w Albanii”. Ukazała się ona w serii Sulina. Jej autorką jest Lea Ypi, albańska pisarka i naukowiec. Pozycja ta bardzo przypadła mi do gustu. Stało się tak z kilku powodów.

Po pierwsze, byłem w Albanii. Widziałem piękne plaże i kurorty, zwiedziłem także stolicę tego kraju. Ponieważ bardzo interesuję się historią, zawsze chcę się czegoś dowiedzieć o państwie, w którym mam okazję być. Albania zaś ma historię bardzo dramatyczną i nie mniej zagmatwaną. Po drugie, szczególnie interesuję się historią komunizmu, Albania zaś była na wskroś komunistyczna. Dość powiedzieć, że zerwała kontakty ze Związkiem Sowieckim, bo ten rzekomo zdradził komunistyczne ideały. Byłem zatem bardzo ciekawy, jak o swoim życiu w Albanii opowie Albańczyk. Jak z jego perspektywy wyglądały życie w komunistycznym raju i wielkie zmiany po 1990 roku?

„Wolna” w pełni spełniła moje oczekiwania. Oczywiście nie jest to podręcznik do historii najnowszej Albanii. Jest to na poły autobiografia, na poły reportaż. Głównym bohaterem jest rodzina autorki. Lea Ypi, opisując życie swoje i swojej rodziny, pisze tak naprawdę o tym, jak wyglądało życie w komunistycznym kraju. Kraju, gdzie Partia i jej przywódca były bogiem. Musimy sobie bowiem uświadomić, że komunistyczna Albania była być może najbardziej zideologizowanym państwem całego bloku wschodniego. Partia nie cofała się przed niczym, aby osiągnąć swój cel. Celem tym był komunizm. Lea, najpierw patrząc na świat oczami małej dziewczynki, pisze o tym, jak Partia zniszczyła religie. Wszystkie religie i ich bogowie zostały zastąpione przez Partię. To jej ludzie mieli wszystko zawdzięczać – edukację dzieci, pracę, wyjazdy na wczasy. W Albanii nie było miejsca na prywatność. Wszystko organizowała i nad wszystkim czuwała partia komunistyczna. Dlaczego jej się to udawało? Być może dlatego, że terror i prześladowania nie były czymś wyjątkowym czy zarezerwowanym dla nielicznych. Przeciwnie, były chlebem powszednim Albańczyków. Ludzie, którzy cierpieli niewyobrażalną wręcz nędzę, byli na każdym kroku upokarzani przez rządzących. Nie potrafili sobie nawet wyobrazić innego życia.

Nie potrafiła tego także autorka, która płakała po zmarłym w 1985 roku dyktatorze. Zmiany jednak nadchodziły. Powoli, lecz nieubłaganie. Rok 1990 był ważną cezurą w historii kraju. System komunistyczny się załamał. Nadeszła oczekiwana wolność. Co jednak począć z tą wolnością, gdy całe życie żyło się w niewoli? Jak odnaleźć się w kapitalizmie i demokracji, gdy od kołyski słyszało się tylko o komunistycznej ideologii? Jak odnaleźć się w zachodnim świecie, gdy kilka lat wcześniej dzieci zastanawiały się, do czego służy coca-cola?

Wolny rynek dla wielu ludzi był szokiem. Rosły piramidy finansowe i bezrobocie. Na ulicach albańskich miast dochodziło do krwawych zamieszek. Nikt nie wiedział, jak to wszystko dalej się potoczy.

Lea Ypi napisała fantastyczną książkę o życiu w komunistycznym państwie. To arcyciekawe studium zniewolenia człowieka. Zniewolenia, od którego nie sposób się uwolnić. Zachęcam do tego, aby podczas lektury mieć przed oczami historię Polski. Oczywiście u nas komunizm wyglądał nieco inaczej, jednak tak samo wpływał na myślenie i zachowanie ludzi. Recenzowana książka pokazuje, jak trudno jest zrzucić komunistyczny balast. Jak trudno jest ludziom zmienić myślenie – czy jest to w ogóle możliwe?

Autorka stawia także ważne pytania o wolność. Czymże jest wolność w komunistycznym państwie? Państwie, w którym nie można na głos mówić tego, co naprawdę się myśli. Państwie, w którym trzeba wyrzec się biografii swojej rodziny. Państwie, które decyduje o tym, co można czytać i oglądać. Czy w takim państwie można w ogóle mówić o wolności?

Jednak przejście do kapitalizmu i demokracji nie oznacza automatycznej wolności dla wszystkich. Czy jest wolny człowiek, który właśnie stracił pracę i nie wie, jak ma się utrzymać? Czy jest wolny człowiek, który patrzy na kolorowe półki sklepowe i nic nie kupuje, bo na nic go nie stać? Czy jest wolny człowiek, który może studiować na dowolnym uniwersytecie świata, lecz nie wyjedzie z rodzinnej wioski, bo po prostu nie ma pieniędzy?

„Wolna. Dzieciństwo i koniec świata w Albanii” to naprawdę arcyciekawa książka o życiu w jednym z najbardziej zamkniętych państw na świecie. To także ciekawe studium przejścia od komunizmu do demokracji i problemów z tym związanych. Analogii z historią Polski jest aż nadto. Także dlatego tę książkę po prostu trzeba przeczytać. Dla mnie rewelacja.

Wojciech Sobański