Metropolie z podtytułem noir - zbiory opowiadań różnorodnych autorów, każdy redagowany przez kogoś innego, osobę związaną z tytułowym miastem - tworzą cykl, który wychodzi po polsku w wydawnictwie Claroscuro od 2011 roku (projekt zainicjowało nowojorskie wydawnictwo Akashic Books w 2004 „Brooklynem Noir"). Powstało już kilkanaście takich antologii, od Moskwy przez Tel Awiw do Meksyku. Większość z nich sprawi przyjemność wielbicielom sensacyjnych, czy mrocznych opowiadań, ale ciekawsze jest chyba to drugie oblicze serii: próba uchwycenia nieuchwytnego - zamknięcia w słowach duszy miasta. Obraz, który rozpościerają przed nami opowiadania to obraz z krzywego zwierciadła, przesiany przez silny filtr i oczywiście fikcyjny. Ma jednak szansę opowiedzieć więcej niż każdy przewodnik i niejedna książka podróżnicza. Dosłowność przecież często bywa zgubą prawdy.

Znajomość z serią zaczęłam od Wenecji. Miasta czytających lwów, dożów w zakrzywionych czapkach, miasta, które było najdłużej istniejąca republiką w dziejach. Wenecji kanałów i świętego Marka, gondolierów odpychających płaskie łodzie drągami od dna laguny, będącego obcą krainą zarośniętą lasem skamieniałych drzew. Miasta turystów: tych nieoszacowanych dokładnie tłumów, których liczba waha się między 20 a 30 milionami (najwyższa widziana w prasie przeze mnie, to 31 w 2017 roku). Wenecji, która sama ma 55 tysięcy mieszkańców. Od tysiąca lat nie było ich tak mało.

Jednym słowem zaczęłam od metropolii, która jest wyludniona i przeludniona jednocześnie, i która nie ma współczesnego oblicza (była to dla mnie uderzającą cechą popularnej „Wenecji. Biografii" Petera Arckoyda - autor swobodnie i z wdziękiem poruszający się po weneckiej historii, nie podołał zadaniu stworzenia wizerunku współczesnego miasta). Można więc założyć, że redaktor tego tomu - Maxim Jakubowski (Brytyjczyk) - miał trudne zadanie: nie znalazł autorów wśród 55 tysięcy właścicieli hotelów i restauracji, czy utrzymujących się z wynajmu obieżyświatów (trochę szkoda, prawda? jak patrzy na Wenecję ktoś wyrzucony ze swego miejsca przez tłumy, którym zawdzięcza status społeczny i finansową prosperitę?). Kusi jednak również, żeby założyć odwrotność, że Maxim Jakubowski miał zadanie łatwe, wybór wśród milionów kochających Wenecję przyjezdnych, no i ile miast na świecie istnieje w takiej liczbie literackich arcydzieł? Bez wątpliwości jest w Najjaśniejszej coś takiego, co wyzwala twórczą energię i przyciąga artystyczne dusze.

Autorzy antologii to pisarze, którzy Wenecję znają znakomicie (w tym połowa to współcześni twórcy włoscy, polskiemu czytelnikowi, z jednym wyjątkiem, prezentowani po raz pierwszy - to cenna cecha tomu). Czy powstał w ten sposób zbiór dobrych opowiadań? Czy warto go przeczytać? I najciekawsze pytanie: co wyłania się z tej książki?

Ujmując rzecz brutalnie, opowiadania niestety w przeważającej większości są przeciętne. Nostalgicznie rozpoczęta nowela Jakubowskiego (jedyne zauważone przeze mnie literackie odwołanie w tomie) grzęźnie w źle skrojonym, przewidywalnym zakończeniu - obiekcje co do umiejętności autorów w posługiwaniu się krótką formą zgłosiłabym jeszcze kilka razy; błahy odcinek policyjnego romansu Barbary Baraldi mógłby rozegrać się właściwie wszędzie - ten zarzut - upchania akcji akurat w Wenecji także mogłabym powtórzyć przy kilku tekstach, tyle że broniących się ciut lepiej jakimś charakterystycznym, weneckim elementem. Typową dla kryminału ciekawość co do rozwoju wydarzeń udało się wzbudzić u mnie tylko Mary Hoffman -ale i to opowiadanie jest zaledwie poprawne (i, mimo gondolierów, bardzo mało weneckie).

A jednak sądzę, że to bardzo interesujący tom. Czy miasto bez mieszkańców może istnieć? Czy sami mieszkańcy to już miasto? - bo nazywając lądowe, zurbanizowane tereny „za mostem" Wenecją, mijamy się przecież z istniejąca w nas definicją tego miejsca (a właśnie w lądowym Mestre mieszka większość pracujących na wyspach Wenecjan). Dlaczego z tych tekstów wyłaniają się tak silne uczucia osamotnienia i smutku? (nie jest to żadna reguła serii, np. w znakomitej literacko "Brukseli" uderza raczej poczucie wspólnoty i... cudowne poczucie humoru). Czy to przypadek, że bohaterkami aż trzech (z czternastu) opowiadań są starsze kobiety i ich zwierzątka? Wyraźnych odpowiedzi oczywiście nie otrzymamy. Ale przecież prowokowanie pytań to jedna z najcenniejszych cech literatury. Czytelnikom z zainteresowaniami społecznymi, dociekliwym podróżnikom lubiącym zaglądać pod powierzchnię rzeczy, ten tom może przynieść wiele satysfakcji. (Za niezwykle charakterystyczna cechę uznałabym na przykład fakt, że przynajmniej połowa autorów zdaje się Wenecji za bardzo nie lubić).

Warto jednak podkreślić, że literacka czarna Wenecja ma też swego czarnego konia. Jest nim „Desdemona Undicesima" Isabelli Santacroce. W gotyckim, poetyckim, narysowanym tak wyraziście, że wręcz groteskowo opowiadaniu, autorka dokonała rzeczy niezwykłej: oddała cześć miastu nie tylko (a nawet nie tyle) treścią, co formą. Powstało opowiadanie, które ma kształt Wenecji. Zapętlenia i odbicia, lustra i woda, hotele z oknami na kanał, labirynt wydarzeń i cele, do których zawsze prowadzi droga bokiem (wreszcie jesteśmy w Wenecji Josifa Brodskiego). Nostalgia i piękno (brak odniesień do tego ostatniego w większości prezentowanych opowiadań budził we mnie wewnętrzny opór, jakbym miała do czynienia z jakąś profanacją). Nie czytałam "Ukojenia" McEwana, ale i delikatne echa znakomitej ekranizacji odnalazłabym w tym tekście. To opowiadanie i nazwisko zdecydowanie warto poznać.

Drugim tekstem, w którym usatysfakcjonował mnie pierwiastek wenecki, jest "Szczur wodny" Michelle Lovric - Wenecja australijskiej autorki odbija się w spektaklu z makabrycznej komedii dellarte, w maskach jego uczestników - ładnie zagrały tu drobne elementy opowieści- jak choćby fakt, że wędrujemy po Santo Stefano - czyli okolicach gdzie znajduje się słynna opera wenecka La Fenice (ta, która lubi płonąć).

I choć „Wenecja noir" nie jest literackim asem serii, wszystkim lubiącym czytelnicze i nie tylko podróże, polecam ją z pełnym przekonaniem. Nieoczekiwanie daje istotny obraz miasta. Miejsca, które nie zna współczesności i upycha ją gdzieś po kątach. Które stawia opór (także literackiemu) konkretowi. Bo przecież Wenecja, choć tak bardzo z kamienia, dużo bardziej jest z wody.

Agnieszka Ardanowska