Karmiona strachem opowieść Rosario Castellanos wcale nie musi być prawdziwsza od jakiejkolwiek innej przyniesionej przez wiatr baśni. Nawet nie powinna pozostawać w magicznym kręgu na wpół ludzkich i boskich wydarzeń, abym ocenił ją jako historię pogranicza. Ponieważ w definicji tej krańcowości mieści się zło, którego końca nigdy nie będzie. Sprawiedliwości nie stanie się zadość a nienawiść jedynie pogłębi nierówności. W "Balún-Canán" należy dobrze ważyć swoje słowa, żeby nie zostały nam ode odebrane w imię przepowiadanych nieszczęść. Złamanie panującego od wieków porozumienia grozi utratą rodzinnego honoru a nawet bardzo wtedy ważnej pozycji społecznej. Może być jeszcze gorzej, bo sprowadzenie na ziemię bóstwa Catashana oznacza powrót do sennych koszmarów z dzieciństwa. Zapewne dlatego powieść Castellanos została opowiedziana z perspektywy dziecka.

Poruszyła mnie umiejętność przekazywania przez meksykańską pisarkę tajemnic, których naruszenie przypomina otwarcie magicznej szkatułki. Nigdy wtedy nie jest się pewnym do końca, jakich konsekwencji należy spodziewać się po tym zuchwałym czynie. Jednak w tym wypadku niedyskrecja autorki oznacza otwarcie na świat dwóch kultur, grozi zderzeniem światów stojących do siebie w opozycji na przestrzeni kilku wieków a nawet podważa filary władzy. Tymczasem można tutaj mówić do wiatru a jeśli go zabraknie, to wsłuchiwanie się w ciszę rozległych pastwisk będzie wystarczająco dobrym sposobem na oczyszczenie swojej pamięci. Mnie również udzieliła się atmosfera wyczekiwania czegoś potężnego, stojącego na straży wszystkiego, co niewytłumaczalne. Dlatego "lekcja o rzeczach" Rosario Castellanos dobrze wpisuje się w klimat tej owianej tajemnicą historii.

Występujące w tej książce naprzemiennie atak i obrona sprzyjają wartkiej akcji, której dodatkowym atutem jest skarbnica obyczajów tak mało mi znanych społeczności. I chociaż determinujące świat "Balún-Canán" konwenanse zagłuszają wiele wspaniałych przejawów buntu, to hieratyczność ukazanych struktur w żadnym wypadku nie umniejsza zalet powieści. Liczy się zderzenie i następujący po nim efekt, szacunek do tajemniczej potęgi i zaczarowanie tęsknotą za śmiercią. W cieniu wspomnianej w książce reformy rolnej Meksyku z lat 30-tych XX wieku i towarzyszącemu tym wydarzeniom upokorzeniu, nietrudno dostrzec oskarżenie o czary i odczynianie uroków. Walczyć o swoją ziemię można na różne sposoby a okazywany przy tym gniew tak samo będzie wtedy odmienny. Emancypacja rdzennych mieszkańców Meksyku pozostaje przy tym oczywiście wiodącym tematem powieści Castellanos.

Tak mówi prawo. W "Balún-Canán" wiele od tego stwierdzenia zależy i ktokolwiek sprzeciwi się wyrytym w historii przez czas znakom, ten dość szybko znajdzie się w kręgu odrzuconych. Na widok poddańczych gestów momentami można czuć oburzenie ale stan umysłu tej powieści stanowi właśnie jej bogactwo. To specyficzne odurzenie i towarzyszący temu niepokój jest czymś wyjątkowym, oczekiwanie na wypełnienie prawa zawisa niczym wyjątkowa groźba. Jednak strach może dotyczyć tylko niesprawiedliwych. Bo pewne emocje w książce Castellanos są dostępne jedynie dla tych, którzy złamali odwieczne prawidła. Ta powieść mnie niejako zaczarowała a już sam jej motyw złożenia w ofierze wystarczająco mocno wpłynął na moją ocenę końcową. Tego typu historie należy opowiadać nie tylko ze względu na skomplikowany układ panujących stosunków społecznych ale też po to, żeby poczuć specyficzny posmak obawy i towarzyszących jej pozostałych emocji.

Karmiona strachem opowieść Rosario Castellanos wcale nie musi być prawdziwsza od jakiejkolwiek innej przyniesionej przez wiatr baśni. Nawet nie powinna pozostawać w magicznym kręgu na wpół ludzkich i boskich wydarzeń, abym ocenił ją jako historię pogranicza. Ponieważ w definicji tej krańcowości mieści się zło, którego końca nigdy nie będzie. Sprawiedliwości nie stanie się...