Rosario Castellanos

Bardzo ciekawa i wielopłaszczyznowa powieść o dwóch światach, które koegzystują ze sobą, ale jednocześnie pozostają trwale od siebie odseparowane. Akcja powieści rozgrywa się w Meksyku. Czas akcji to lata 30. XX wieku. Do władzy w kraju dochodzi lewicowy prezydent, Lazaro Cardenas, który rozpoczyna szeroko zakrojony program reform socjalnych. Jego głównym postulatem jest uwłaszczenie chłopów, w tym także Indian. Program ten budzi oczywiście opór wielkich właścicieli ziemskich, którzy do tej pory nie tylko skumulowali w swoich rękach najlepsze grunty rolne w kraju, ale także korzystali na swoich ranczach z baldio, czyli systemu darmowej pracy rdzennych Amerykanów. Tak też jest w Comitanie w stanie Chiapas, gdzie rozgrywają się wydarzenia powieści meksykańskiej pisarki Rosario Castellanos. Tytułowy Balun-Canan to nazwa, jaką Indianie Tzeltatl nadali miejscu, w którym powstało później hiszpańskie miasto. Nazwa ta oznacza „dziewięć gwiazd” lub „dziewięciu opiekunów”. Dwa światy, o których wspomniałem na wstępie, to oczywiście świat białych ranczerów, potomków konkwistadorów i hiszpańskich osadników, którzy po podboju Meksyku zagarnęli dla siebie ziemię i zmusili autochtonów do niewolniczej pracy w ogromnych majątkach ziemskich. W kręgu tym panuje kultura macho, w której kobieta podporządkowana jest mężczyźnie, a ten jest przede wszystkim ranczerem, hodowcą bydła i plantatorem. Inne zajęcia uważane są za uwłaczające jego godności. Taki też jest świat rodziny Arguello, w którym dominuje głowa rodziny, Cesar. Nie trzeba chyba wspominać, że ich stosunek do drugiego ze światów przedstawionych w książce, a więc do świata Indigenas, czyli Indian Tzeltatl z majańskiej grupy językowej, jest skrajnie negatywny i przesączony rasistowskimi uprzedzeniami i poglądami. A przecież Indianie ciągle są obecni w życiu Arguellów - służą im w domu, opiekują się dziećmi, wykonują zarówno proste prace domowe, jak i na szeroką skalę pracują na ranczu Cesara. Jednak wraz z dojściem do władzy prezydenta Cardensa coś się zmieniło, coś, czego nie można już nie zauważyć. Wie o tym zarówno głowa rodu Arguello, jak i podporządkowaniu mu Indianie. Rozpoczyna się niebezpieczna gra. Klimat tej stosunkowo krótkiej powieści jest niezwykle duszny, a momentami wręcz przytłaczający. Meksykańska pisarka zręcznie oddała atmosferę narastającego niepokoju i zwykłego strachu, który zaczyna targać białymi ranczerami w wyniku wdrażanego programu emancypacji Indian. Aby to osiągnąć, bazuje na bardzo oszczędnych środkach literackich - półsłówkach, szeptach przekazywanych z ust do ust, cichych ostrzeżeniach, kierowanych do rodziny obszarników, aby uważali na „swoich” Indian, bo nie wiadomo, kiedy trzeba będzie uciekać przed ich maczetami. Efekt zagrożenia dodatkowo wzmocniony jest przez beznamiętny opis zachowania i postawy Indian, którzy głównie siedzą i patrzą. Ich bierność jawnie kontrastuje z narastającym lękiem ranczerów. Okazuje się zatem, że narracja wcale nie musi epatować przemocą, aby osiągnąć efekt paranoidalnego strachu. Wystarczy właśnie ta atmosfera dusznego napięcia i oczekiwania na to, co może się dopiero wydarzyć. Wartym odnotowania jest, że większość bohaterów wykreowanych w „Balun-Canan” jest głęboko nieszczęśliwa, co oddaje surowe i bezlitosne realia życia w Meksyku na początku XX wieku. W tym świecie silnych mężczyzn, przesądów i rasowej dyskryminacji naprawdę trudno być szczęśliwym. Jedyną postacią, która rzeczywiście wydaje się taką być, jest oczywiście Cesar, z jego całym bagażem kultu męskiej siły. Tylko on zdaje się mieć możliwość realizacji swojego osobistego szczęścia, które oczywiście pojmuje w typowym dla swojej klasy społecznej ujęciu. Natomiast wszystkie kobiety w powieści są w mniejszym lub większym stopniu dotknięte cierpieniem. Dotyczy to także indiańskich kobiet, gdy autorka ukazuje puste życie żony lidera Indian, Felipe. Opis ich skrajnie biednego domostwa doskonale oddaje relację między żoną a mężem - przedstawia dogłębną pustkę emocjonalną i brak wzajemnego zrozumienia, a o trwałości ich związku decyduje paraliżujący kobietę lęk przed samotnością. Tym bardziej, że nie może ona mieć dzieci, co w meksykańskim, patriarchalnym społeczeństwie jest „najcięższą zbrodnią”. Tym samym Meksyk w powieści wydaje się być krainą nieszczęśliwych, samotnych i niekochanych ludzi. Ale wracając jeszcze do narracji. Powieść została podzielona na trzy rozdziały, z których pierwszy i ostatni opowiada mała dziewczynka - córka Cesara, której imienia jednak nigdy nie poznamy. Dziecko przedstawia nam ówczesny świat takim, jakim go widzi własnymi oczami. Obraz ten jest różny od obrazu dorosłych, gdyż mała bohaterka niejako łączy w sobie świat białych i Indian. To, co dorośli świadomie separują, w oczach dziecka jest codzienną normalnością. Indiańska niania, indiański pracownik, indiański rolnik - wszyscy oni budzą jej ciekawość i zainteresowanie. Wraz z nimi docierają do niej echa dawnego świata plemion Tzeltatl - tajemniczego, pełnego dziwów i duchów. Dziecko zatem chłonie obie kultury, a w szczególności dziewczynka, gdyż - z racji bycia „tym gorszym dzieckiem” - skupia na sobie mniejszą uwagę rodziców. To syn się liczy - Mario, spadkobierca majątku i przedłużenie istnienia rodu. Syn jest wszystkim, córka tylko dodatkiem. Zapadający w pamięć jest szczególnie rozdział trzeci, w którym pisarka stworzyła niejako studium powstawania traumy u dziecka. Castellanos pokazuje tutaj, jak niewiele trzeba, aby zachwiać delikatną psychiką młodego człowieka w okresie jego wzrastania. Religijny fanatyzm, straszący od najmłodszych lat wizją piekła, oraz zabobonny lęk przed światem indiańskich duchów, a także pojawienie się śmierci w najbliższym otoczeniu - to wszystko tworzy trwałe urazy w psychice dziecka, które będą następnie ciążyć na jego przyszłych życiowych wyborach. Pisarka - nie wiem, czy w pełni świadomie - ukazała mechanizm powstawania tych nieszczęśliwych ludzi, których jako już dorosłych możemy poznać na kartach powieści. Córka Arguellów jest na prostej drodze do tego, aby podzielić smutny los swoich najbliższych. Z tego, co wyczytałem, powieść zawiera liczne wątki autobiograficzne z życia pisarki, która sama wychowała się w stanie Chiapas. Dlatego też na karcie jej powieści znajdziemy wiele treści, zawierających spuściznę duchową Tzeltatl. Świat Indian w powieści jest światem transcendentalnym, światem uduchowionym, odwołującym się do kultu przodków oraz ubóstwionych opiekunów. To świat, którego dorośli biali nie mogą zrozumieć nie tylko dlatego, że nie chcą, ale także dlatego, że nie potrafią postrzegać rzeczywistości w ten sposób. Zabobonność Indian, wiara w duchy opiekuńcze może wydawać się nam śmieszna, ale w powieści Castellanos nabiera naprawdę głębokiego wymiaru. Otóż w powieści jedna z postaci, stary wujaszek David, tłumaczy dzieciom, że tytułowe Balun-Canan można przetłumaczyć jako „dziewięciu opiekunów”. W drodze na hacjendę Cesara, Ernest, krewniak rodziny, zabija jelenia, strzelając mu z rewolweru prosto w czoło. Przerażeni Indianie, którzy towarzyszą Arguellom w podróży, dostrzegają w pośmiertnie zmąconym wzroku ubitego zwierzęcia coś, co wstrząsnęło ich do głębi, a co można zinterpretować następująco - oto biali zabili jednego z opiekunów krainy, jednego z dziewięciu. Czyn ten nie może pozostać bezkarny. I nie pozostaje, gdy prześledzimy dalszy los Ernesta (swoją drogą bardzo tragiczna postać) i reszty rodziny. To tylko drobny przykład tego, jak pewne drobne i zdawałoby się niewyjaśnione sceny w powieści Rosario Castellanos zawierają w sobie jednak głębszy sens, choć nie zawsze możliwy dla nas do szybkiego odczytania. Dzieje się tak, gdyż „Balun-Canan” to pozycja zaliczona do gatunku powieści indygenistycznej. Mamy zatem okazję zapoznać się z obyczajowością i sposobem myślenia rdzennych Amerykanów, które prezentowane są na równi ze sposobem myślenia białych. To chyba najważniejszy element powieści, w której te dwa sposoby pojmowania rzeczywistości są ze sobą zrównane. Oto bowiem obok wiary chrześcijańskiej równoprawnie występuje indiański duch Dzulum, którego imię oznacza „tęsknota za śmiercią”. Właśnie to przeprowadzone w powieści swoiste „równouprawnienie” do tej pory nierównych światów jest jej największą wartością i wspaniałą literacką przygodą, choć o mocno cierpkim i pesymistycznym zabarwieniu.