„- Zarzucasz mi kłamstwo?
- Ty, Tadziu, bywasz czasem naiwny jak dziecko opóźnione w rozwoju, oczywiście w rozwoju do komunizmu – zarechotał. – Nawet nie zauważasz, że wciąż trwa wojna i że wciąż bierzesz w niej udział, tylko od strony poezji, więc od tej ładniejszej”.

Tadeusz Borowski to znany polski pisarz, autor „Pożegnania z Marią” i „U nas w Auschwitzu”. Oba tytuły przyniosły mu niewątpliwy rozgłos. Jednak życie Borowskiego było tragiczne. Urodził się 11 listopada 1922 roku w Żytomierzu. Jego rodziców – najpierw ojca, potem matkę – aresztowali Sowieci i skazali na katorgę.

Ojciec pracował przy budowie słynnego Kanału Białomorskiego – oczka w głowie bolszewików. W czasie wojny, w lutym 1943 roku, sam Tadeusz Borowski został aresztowany przez Niemców i wywieziony do obozu w Oświęcimiu. W obozach przebywał aż do wyzwolenia w 1945 roku. Następnie udał się do Francji, jednak w 1946 roku wrócił do Polski. Mocno zaangażował się w budowę systemu komunistycznego. Świadczy o tym fakt, że 20 lutego 1948 roku wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. Umarł w 1951 roku.

Właśnie o ostatnich miesiącach życia tego pisarza i poety opowiada – nie waham się użyć tego słowa – monumentalna książka Bohdana Urbankowskiego pod tytułem „Bal u kata”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Zysk i S-ka. Już sama okładka może przerażać co wrażliwsze osoby. Urbankowski to znany poeta, filozof i pisarz. Jest autorem niezliczonych tekstów, powieści oraz monografii.

„Bal u kata” to publikacja pod wieloma względami szczególna. Nie jest to łatwa książka, zaznaczę od razu. Mimo to jestem zafascynowany jej treścią. Akcja powieści rozpoczyna się w nocy z 15 na 16 stycznia 1951 roku, a kończy wraz z pogrzebem jej głównego bohatera, którym jest Tadeusz Borowski. Jednak nie jest to zwyczajna powieść. To raczej literacki opis pokazujący sposób zaprowadzania w powojennej Polsce komunistycznej ideologii. Borowski, przeżywszy piekło niemieckich obozów w Oświęcimiu i Dachau, wraca do kraju. Po powrocie angażuje się z przekonaniem w budowę nowego ustroju. Staje po stronie władzy, będąc przez tę władzę hołubiony, a jednocześnie cynicznie wykorzystywany. Komuniści rozumieją, że chociaż walka zbrojna dobiegła końca, to jednak rozpoczęła się walka nie mniej ważna. Walka o budowę nowej, socjalistycznej Polski. Walka o przebudowę polskiej duszy. W tej walce komunistom bardzo potrzebni są zdolni pisarze i twórcy, mający za zadanie w wyszukany sposób przedstawiać obowiązujące aktualnie prawdy.

Tadeusz Borowski obsługuje procesy „bandytów” walczących z komunistami, obserwuje wielkie przygotowania do rozprawy z Kościołem. Jednocześnie spotyka się z najważniejszymi ludźmi władzy, na czele z Jakubem Bermanem. Na próżno usiłuje czasem coś „załatwić” czy komuś pomóc. Komuniści dla swoich przeciwników nie mają litości.

Bohdan Urbankowski pisze wprost, nazywając rzeczy po imieniu. Opisy sposobu działania Urzędu Bezpieczeństwa, przebiegu spraw sądowych, śledztw. Wszystko to składa się na okrutną powojenną polską rzeczywistość. Na kartach tej powieści spotykamy wielkie nazwiska z historii – Lenin, Dzierżyński, Stalin. Autor opisuje, jak powstawał komunizm i jakimi propagandowymi hasłami się posługiwał. Nie ukrywa przy tym swoich osobistych poglądów, zdecydowanie antykomunistycznych. Daje czytelnikowi lekcję z historii Polski, pisząc o procesie biskupa Kaczmarka, IV Zarządu WiN, rozprawach z AK i klerem. Przywołuje nazwiska szczególnie zaangażowanych w budowę „raju na ziemi”. Pisze, chociażby o Stefanie Michniku.  Jednak główny ciężar kładzie na inteligentów, ludzi pióra. To oni swoimi tekstami dawali legitymizację nowej władzy. Wspomina Tadeusza Mazowieckiego i jego głośny tekst z 1953 roku dotyczący biskupa Kaczmarka, przywołuje wiersze Szymborskiej sławiące Stalina i rosyjską rewolucję.

„Bal u kata” to z całą pewnością nie jest lekka książka na dwa wieczory. Jednak z całą pewnością powinni sięgnąć po nią wszyscy zainteresowani powojenną historią Polski. Jest to bowiem prawdziwa mozaika, zaskakująca swoim rozmachem, mnogością wątków i treści. Liczne nazwiska, cytaty, opisywane wydarzenia domagają się skupienia i pewnej wiedzy historycznej. Bohdan Urbankowski swoim stylem może niektórych odstraszać, jednak z całą pewnością warto sięgnąć po jego najnowszą powieść.

„Bal u kata” można czytać powoli niczym dawne powieści odcinkowe. Na kanwie ostatnich miesięcy życia Tadeusza Borowskiego autor stworzył trudną, lecz jednocześnie fascynującą powieść. Na mnie tytuł ten zrobił bardzo duże wrażenie. Uważam, że warto zwrócić na niego uwagę, mimo mogących się pojawić trudności w lekturze.

Wojciech Sobański