„Ruda Kejla”, Izaak Baszewis Singer (za wydawcą przyjmujemy spolszczoną pisownię imienia i nazwiska noblisty), Wydawnictwo Fame Art

W zestawieniu nie znajdziecie jedynie książek traktujących o drugiej wojnie światowej, o samym getcie warszawskim, ale również te, które opisywały życie społeczności żydowskiej w Polsce przed rokiem 1939. Przedstawiające nie tylko ogromne tragedie, ale i codzienność, to, co zdarzyło się przed Zagładą.

Tym, którzy chcieliby – niestety, tylko w wyobraźni – przejść się po żydowskiej, przedwojennej Warszawy, poczuć atmosferę dawnej ulicy Twardej, Gnojnej, Krochmalnej, polecam lekturę „Rudej Kejli” Isaaka Baszewisa Singera. Powieść, publikowana w USA na łamach czasopisma „Forwerts”, po raz pierwszy ukazała się w języku polskim pod koniec roku 2022, w tłumaczeniu Krzysztofa Modelskiego z jidysz. Razem z jej bohaterką – tytułową Rudą Kejlą, poznajemy przedwojenny żydowski półświatek, czytamy, o świecie wypełnionym podrzędnymi knajpkami i ulicznym handlem, ale i wszechobecną religią. Czytamy też o miłości, ale i krzywdzie, o tym, że amerykański sen nie zawsze się spełnia. Razem z Kejlą mierzymy się również z problemami, które na jej głowę sprowadzają różni mężczyźni.

Isaak Baszewis Singer, podobnie jak książkowa bohaterka, wyemigrował do USA, a po latach wyznawał na łamach wspomnianego już „Forwerts”:

Dzięki jego książce znów przeniesiemy się do tych miejsc, które – jeśli w ogóle jeszcze istnieją (jak ulica Krochmalna) wyglądają dzisiaj zupełnie inaczej. Warto dodać, że Fame Art wydaje również książki utalentowanego literacko rodzeństwa noblisty: brata Izraela Joszuy Singera i siostry Ester Singer Kreitman, a także Janki Kaempfer Louis, która w biografii swojej rodziny „Adieu Varsovie” pisze m.in. właśnie o powstaniu w getcie żydowskim.

„Król”, Szczepan Twardoch, Wydawnictwo Literackie

Etniczny, społeczny, kulturowy i religijny tygiel, którego już nie ma, a który stanowił jeden z elementów tętniącej życiem stolicy, przedstawia także w „Królu” Szczepan Twardoch. Główny bohater powieści, bokser Jakub Szapiro, wspina się nie tylko po kolejnych szczeblach kariery sportowej, ale i tej w gangsterskim świecie. Twardoch opisuje mechanizmy rządzące brutalną rzeczywistością tych, którzy – aby wydostać się z biedy, wspiąć na szczyt – są w stanie sięgnąć po wszelkie sposoby. Wielowątkowa akcja, rozgrywająca się i w roku 1937, i – w mniejszym stopniu – 40 lat później, przedstawia losy Szapiro w taki sposób, że po lekturze książki aż chce się dowiedzieć jeszcze więcej o przedwojennym warszawskim żydowskim świecie. Jak napisał o tej książce użytkownik Emil Ratajczyk:

„Spacerownik po żydowskiej Warszawie”, Jarosław Zieliński, Jerzy S. Majewski, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Wydawnictwo Agora

Jarosław Zieliński i Jerzy S. Majewski, dwaj wybitni varsavianiści, stworzyli przewodnik po Warszawie, którą pochłonęła wojna – po żydowskim świecie pełnym artystycznej bohemy, muzyków, poetów, handlarzy, skromnych ciułaczy. Zieliński i Majewski piszą o okazałych kamienicach, ale i zapuszczonych podwórkach, o Chmielnej, Nowolipkach, Lesznie, placu Grzybowskim, Stawkach, Gnojnej z dawnych lat. Autorzy piszą jednak przede wszystkim o ludziach, którzy tworzyli żydowską Warszawę, a ich domach, troskach, namiętnościach. Ruszają śladami Isaaka Baszewisa Singera, Władysława Szpilmana, szukają wszelkich dostępnych wiadomości w notkach prasowych, książkach, dokumentach, na zdjęciach. „Spacerownik po żydowskiej Warszawie” to książka historyczna, którą jednak czyta się jak wciągającą powieść. A po lekturze można udać się na, no właśnie, spacer, tam, gdzie jeszcze można zobaczyć ślady dawnego świata.

„Marek Edelman. Bóg śpi”, Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Wielka Litera

Marek Edelman, spoczywający dziś na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie, był jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim, lekarzem, działaczem społecznym. Po wojnie powstało niemało publikacji poświęconych właśnie Edelmanowi, jedną z nich stanowi zapis rozmów z powstańcem, które przeprowadzili Witold Bereś i Krzysztof Burnetko. To rozmowy poświęcone przede wszystkim Bogu, religii – Edelman był człowiekiem niewierzącym, który doświadczył od innych ludzi ogromnego zła, uważał, że człowiek wymyślił Boga, by dzięki temu wierzyć jednocześnie w to, że na świecie istnieje sprawiedliwość. Edelman razem z autorami książki analizuje kolejne przykazania, dając przykłady ze swojego życia, osadzając je w trudnych i niejednoznacznych kontekstach.

Jak napisał w recenzji książki Wojciech Sobański:

„Dzieci getta. Ostatni świadkowie Zagłady”, Magda Łucyan, Wydawnictwo Znak Horyzont

450 tysięcy osób było zamkniętych w warszawskim getcie w momencie jego największego przeludnienia. Ze względu na jego wielkość, na to, że znajdowało się w stolicy, o getcie warszawskim zazwyczaj słyszy się najwięcej. Jednak getta tworzono również w wielu innych miejscowościach, m.in. w Łodzi, Białymstoku, Borysławiu (obecnie to miasto w Ukrainie). Magda Łucyan, dziennikarka i autorka książek w „Dzieciach getta” przeprowadziła rozmowy z tymi, którzy ocaleli z Zagłady, którzy – choć skazani na śmierć od najmłodszych lat – przetrwali. Jak zaznacza autorka, jesteśmy ostatnim pokoleniem, które ma szansę usłyszeć o najtragiczniejszych wydarzeniach drugiej wojny światowej z pierwszej ręki. Czytając „Dzieci getta”, poznamy losy Krystyny Budnickiej, Mariana Kalwarego, Katarzyny Meloch, Józefa Lipmana i Zofii Lubińskiej-Rosset.

Czy można w ogóle stwierdzić, co w piekle getta było najgorsze dla jego kilku-, kilkunastoletnich zakładników? Jak mówi Magda Łucyan w wywiadzie, którego udzieliła Lubimyczytać:

„Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami z getta warszawskiego”, Hanna Grupińska, Wydawnictwo Wielka Litera

Hanna Grupińska przedstawia w swojej książce losy tych, którzy walczyli w powstaniu w getcie warszawskim. Opisuje swoich bohaterów nie (tylko) jako dzielnych żołnierzy, ale przede wszystkim jako młode osoby, które dorastały w cieniu wojny. Samej Zagłady jest tu zresztą mniej niż opowieści o ludziach. Co ważne, zapisom rozmów towarzyszą zdjęcia z kolekcji Łukasza Biedki, zrobione najprawdopodobniej przez niemieckich żołnierzy nie tylko w getcie warszawskim, ale również mniejszych gettach w województwie mazowkieckim.

Hanna Grupińska do książki „Ciągle po kole” przeprowadziła rozmowy z: Szmuelem Ronem, Maszą Glajtman-Putermilch, Pniną Grynszpan Frymer, Aronem Karmim, Lubą Gawisar, Adiną Blady-Szwajgier, Haliną (Chałka) Bełchatowską, Bronkiem Szpiglem, Kazikiem Ratajzerem oraz Markiem Edelmanem.

Jak napisała użytkowniczka Sue:

„Ku wolności. Niezwykła historia ucieczki przed koszmarem Holokaustu”, Sue Smethurst, Dom Wydawniczy REBIS

„Nie mam wątpliwości, że cyrk uratował im życie” – powiedziała w wywiadzie dla Lubimyczytać Sue Smethurst, autorka „Ku wolności”. Mąż tej australijskiej pisarki i dziennikarki jest wnukiem polskich Żydów, którzy uniknęli pewnej niemal śmierci w czasie drugiej wojny światowej dzięki swojej niezwykłej pracy. Mindla i Kubuś Horowitzowie mieszkali w Warszawie, kobieta najpierw pracowała w garbarni (której okazałe pozostałości nadal można w stolicy przy ulicy Okopowej zobaczyć), Kubuś był natomiast… klaunem w słynnym Cyrku Staniewskich. To właśnie ten zawód umożliwił obojgu wyjazd z Warszawy, a potem i wędrówkę po całym świecie, naznaczoną niejedną tragedią. W końcu jednak małżeństwo znalazło bezpieczną przystań w Australii, gdzie się osiedliło na stałe, Kubuś stał się nawet gwiazdą jednego z programów telewizyjnych, ponieważ długo nie porzucił swojego zawodu. Sue Smethurst, chcąc jak najlepiej przedstawić dzieje dziadków swojego męża, przeprowadziła ogromny research w wielu krajach świata, w tym także i w Polsce, którą zresztą również odwiedziła.

Jak zaznacza autorka:

„Jak ciężko być królem”, Janusz Korczak, Iwona Chmielewska, Wydawnictwo Wolno

Na koniec pozycja, która nie opowiada o losach Żydów w Polsce, jednak została napisana przez Janusza Korczaka – pedagoga, społecznika, który żył zamknięty w getcie warszawskim, niezainteresowany przyjęciem pomocy od przyjaciół po „aryjskiej” stronie, chcących wyjście z getta mu umożliwić. Korczak, podobnie jak inni pracownicy Domu Sierot, postanowił zostać z dziećmi do końca – został wywieziony do obozu w Treblince podczas „wielkiej akcji likwidacyjnej” getta.

„Jak ciężko być królem” to opowieść Korczaka o trudach i odpowiedzialności związanych z posiadaniem władzy. Bohater książki próbuje znaleźć odpowiedzi na pytania o to, jak rządzić, by ludzie byli szczęśliwi, jak, po co i dla kogo urządzić państwo. Książka powstała w oparciu o fragmenty „Króla Maciusia Pierwszego”, a towarzyszą jej ilustracje wielokrotnie nagradzanej za swoje prace Iwony Chmielewskiej.

Jak napisała użytkowniczka Freliks96:

Jakie książki dodalibyście do listy publikacji o losach Żydów w Polsce, które trzeba przeczytać?