„W tle każdej rodzinnej historii jest dyktator, każda rodzina, świadomie lub nie, potwierdzała mechanizmy władzy i poddawała się im ... .albański komunizm to było zbiorowe szaleństwo ...Żeby żyć dalej po takiej traumie, musieliśmy o niej jak najszybciej zapomnieć. Tylko że przeszłość jest wszędzie, dźwigamy ją w sobie.” - mówią rozmówcy Małgorzaty Rejmer.

Spośród europejskich państw budujących komunizm Albania robiła to najbardziej konsekwentnie. Czy straszliwe przejawy „skutków ubocznych” wynikały z samej ideologii? A może Albańczycy mieli pecha, bo trafił im się jako przywódca wynaturzony psychopata? Jak to się działo, że dyktator potrafił skupić wokół siebie gorliwych wykonawców skrajnie represyjnej polityki, mimo że nie omijała ona także ich grona? Skąd się brało tylu donosicieli, wśród krewnych, przyjaciół i sąsiadów? Dlaczego wreszcie niektórzy Albańczycy nadal z sentymentem wspominają Envera Hoxhę?

Autorka poświęciła na przygotowanie i napisanie książki kilka lat. Jeździła po całym kraju, rozmawiała z wieloma ludźmi, ofiarami, ich rodzinami, także z ówczesnymi niemymi świadkami zbrodni i osobami przekonanymi, że egzekucje, więzienia, internowania są kosztami wymierzania sprawiedliwości dziejowej, a głód i bieda wynikają z knowań wrogów ludu i obcych mocarstw. Niektóre rozmowy są sztampowe, ich uczestnicy nie potrafią lub nie chcą wyjść poza przewidywalne ogólnikowe frazesy. Jednak większość historii robi duże wrażenie, może przyśnić się po nocach, szczególnie młodszym i nieobeznanym z tego typu literaturą czytelnikom. Tym bardziej, że warsztat pisarski Małgorzaty Rejmer (ur. 1985) jest ciekawy i dojrzały, język niemal pozbawiony osobistych wtrętów. Za naprawdę duże osiągnięcie należy uznać jej umiejętność różnicowania stylu wypowiedzi poszczególnych interlokutorów, choć godzi się przyznać, że przeważają wśród nich intelektualiści.

Osobiście liczyłam na szerszy reporterski przekaz z szoku przełomu i nadal trudnej albańskiej rzeczywistości. Owszem, ostatnia, piąta część książki poświęcona jest relacjom jak „kruszyła się twierdza” po śmierci Hoxhy. Jeden z rozmówców autorki opowiada, jak dosłownie „rozwalił berliński mur Albanii”. Inny wspomina dramatyczny rejs uciekinierów i ich dziesięciodniowy pobyt przed deportacją na stadionie w Bari. „Tak, myślałem, że Albania była piekłem ... Ale piekło to stać u bram raju i nie móc do niego wejść” - mówi. Jednak z jego opowieści wynika, że piekło rozgorzało na stadionie, zanim jeszcze ostatecznie rozwiała się nadzieja, że będą mogli pozostać we Włoszech. Kiedy to wśród tysięcy stłoczonych w nieludzkich warunkach Albańczyków odżyły stare podziały, a walka o lepszy dostęp do jedzenia, wody, powietrza i kawałka ziemi do spania stawała się coraz bardziej bezwzględna. Wiele jeszcze wypowiedzi tworzących postkomunistyczny albański pejzaż można będzie zapewne przeczytać, ale dopiero w kolejnej przygotowywanej przez autorkę książce.

„W tle każdej rodzinnej historii jest dyktator, każda rodzina, świadomie lub nie, potwierdzała mechanizmy władzy i poddawała się im ... .albański komunizm to było zbiorowe szaleństwo ...Żeby żyć dalej po takiej traumie, musieliśmy o niej jak najszybciej zapomnieć. Tylko że przeszłość jest wszędzie, dźwigamy ją w sobie.” - mówią rozmówcy Małgorzaty Rejmer.

Spośród...