POŻEGNANIE Z PRZODKAMI

Tak oto dotarłem do końca znakomitej trylogii fantastycznej Itala Calvina, zatytułowanej „Nasi przodkowie”. Akcja tomu pierwszego rozgrywała się w wieku siedemnastym, drugiego zaś na przełomie osiemnastego i dziewiętnastego stulecia. Tymczasem, w „Rycerzu nieistniejącym”, Calvino decyduje się na zerwanie z chronologią tego powieściowego cyklu i przenosi czytelnika do czasów wczesnego średniowiecza, upływających pod znakiem wojen prowadzonych przez Karola Wielkiego. Tytułowym bohaterem jest niejaki Agilulf Bertrandin z Guildiverny, rycerz, który formalnie nie istnieje, a utrzymuje się przy życiu wyłącznie dzięki sile własnej woli. Jest perfekcjonistą, zarówno na polu walki, jak i poza nim, co powoduje, że nie jest on specjalnie lubiany ani przez cesarza, ani przez współrycerzy.

Agilulf, nie posiadający nic poza swoją śnieżnobiałą zbroją jest poniekąd człowiekiem idealnym – interesuje go tylko prawo i porządek, sensem jego życia jest spełnianie dobrych uczynków. Problem w tym, że trudno oprzeć się wrażeniu, iż robi to cokolwiek machinalnie, niemal nie zdając sobie z tego sprawy. Jest więc w pewnym sensie ucieleśnieniem człowieka zrobotyzowanego. Na imaginacyjnych polach bitew Karolingów, Italo Calvino napisał celną satyrę na czasy jemu współczesne – pisał to w 1959 roku, czyli w coraz bardziej zmechanizowanych i zdehumanizowanych czasach – mówiąc: człowiek idealny nie istnieje. Przeciwwagą dla Agilulfa jest niejaki Gurdulú – wsiowy głupek, z zachwianą tożsamością. Gdy na przykład dano mu resztę zupy z kotła, „postawił miskę na ziemi i pchał w nią głowę, zdawało się, że usiłuje cały wleźć do miski. Poczciwy ogrodnik podszedł i trzepnął go w ramię: - Kiedyż ty wreszcie zrozumiesz (…), że to ty masz zjeść zupę, a nie zupa ma zjeść ciebie! Zapomniałeś? Masz ją wlewać do gęby łyżką…”. Z jednej strony więc Agilulf, który wie, że jest, choć go wcale nie ma, dla kontrastu zaś Gurdulú, który jest, ale nie wie, że jest. No i był też niejaki Rambald, średniowieczny Czereśniak, pełen ideałów i wyobrażeń na temat służby w wojsku, do którego zaciągnął się, by pomścić swojego ojca. Pragnie uzyskać sławę, stając się paladynem, podobnie jak Agilulf – od niego to właśnie dowiaduje się, że „najtrudniejszą rzeczą w dowodzeniu wojskiem jest obliczenie, ile porcji zupy mieści się w kotle”.

Jednym z najbardziej sugestywnych głosów w „Rycerzu nieistniejącym” jest ukazanie bezsensu i absurdu jakiejkolwiek wojny: „Ale każde słowo, każdy gest były i tak z góry przewidziane, podobnie jak wszystko w tej wojnie ciągnącej się już wiele lat, każde starcie, każdy pojedynek, odbywały się wedle wszelkich reguł, tak że zawsze wiadomo było dziś, kto jutro zwycięży, a kto będzie pokonany, kto zachowa się jak bohater, a kto jak tchórz, z czyjego brzucha przeciwnik wypruje flaki, a kto wykręci się utratą broni i upadkiem z konia”. Jedynymi, którzy korzystali na wojennej zawierusze, byli jak się zdaje tłumacze, których zadaniem było szybkie przekładanie obelg, jakie kierowali do siebie nawzajem rycerze obu stron konfliktu. Płacono im za to, że umieli powiedzieć „skurwysyn” w kilku językach.

Po bardzo dobrym „Wicehrabim przepołowionym” i znakomitym „Baronie drzewołazie” poprzeczka była zawieszona niezwykle wysoko. Dlatego też, pomimo iż „Rycerz nieistniejący” to również bardzo dobra powieść, sprawia minimalnie słabsze, a być może po prostu inne wrażenie od poprzednich tomów. Przede wszystkim brak w niej tak silnego, jak w poprzednich tomach, poziomu alegorycznego. Historię, którą opowiada, można rzecz jasna uznać za paraboliczną, ale o zdecydowanie mniejszej amplitudzie. ”Rycerz nieistniejący”, choć to powieść niewątpliwie obdarzona największą z całej trylogii dozą specyficznego humoru, ma najbardziej otwartą strukturę. Poprzednie tomy cyklu Calvino opierał na wyraziście zarysowanych postaciach – w „Wicehrabim przepołowionym” był to Medardo di Terralba, w „Baronie drzewołazie” zaś Cosimo Piovasco di Rondó. Tutaj za to charakterystycznych i narysowanych wyraźną kreską postaci jest kilka, a powieść mimo, że krótka, cechuje się plątaniną wątków. Mam wrażenie, że plączące się nici bohaterów, które na końcu i tak przecież muszą zostać rozwiązane, powodują, że miejscami zatraca się niepowtarzalny klimat poprzednich tomów. To już nie jest zwykła książka, a misternie skonstruowana łamigłówka, zapowiedź przyszłych literackich eksperymentów Calvina spod znaku grupy OuLiPo, do której został przyjęty w 1974 roku. Doceniam jednak tę powieść pod względem formalnym, gdyż dałem się zaskoczyć interesującym fabularnym zwrotem na samym niemal końcu akcji. Okazuje się wtedy, że pozornie ekstradiegetyczna narratorka, mniszka Teodora z pobliskiego klasztoru, która opisywała te zdarzenia w ramach pokuty za grzechy, okazuje się być… właśnie narratorką pozornie ekstradiegetyczną, więcej zdradzać nie powinienem.

Obejmując jednak spojrzeniem wszystkie trzy tomy, muszę stwierdzić, że trylogia „Nasi przodkowie” to po prostu literackie arcydzieło, potęga wyobraźni i odrobina poetyckiego szaleństwa. Bardzo rzadko zdarza mi się czytywać fantastykę, jednak wszystkie trzy części przeczytałem z ogromną przyjemnością. Bo i też nie jest to fantastyka sensu stricto – nierealne zdarzenie, czy też postać służy włoskiemu pisarzowi za pretekst do rozwinięcia fabuły w sposób realistyczny, a sam utwór rozgrywa się na wielu płaszczyznach znaczeń, głównie na poziomie alegorycznym. Możliwość przeczytania trzech fantastycznych powieści Itala Calvina była osobliwym literackim doświadczeniem, które na długo zachowa się w mojej pamięci i wyobraźni. I tak tylko na koniec się zastanawiam – co by było, gdyby się okazało, że przepołowiony wicehrabia, baron drzewołaz i nieistniejący rycerz to naprawdę nasi przodkowie? I co by to mówiło o nas dzisiejszych?

POŻEGNANIE Z PRZODKAMI

Tak oto dotarłem do końca znakomitej trylogii fantastycznej Itala Calvina, zatytułowanej „Nasi przodkowie”. Akcja tomu pierwszego rozgrywała się w wieku siedemnastym, drugiego zaś na przełomie osiemnastego i dziewiętnastego stulecia. Tymczasem, w „Rycerzu nieistniejącym”, Calvino decyduje się na zerwanie z chronologią tego powieściowego cyklu i...