Mimo że Victor Hugo żył w czasach, w których nie wszyscy zdążyli jeszcze podetrzeć sobie tyłek hasłem sprawiedliwości społecznej, to jakby coś przeczuwając stworzył bohatera, który cały czas próbuje swój romantyczny heroizm moralny ukryć pod maską cynizmu. Robi to jednak na tyle nieporadnie, abyśmy już od pierwszych stron nie mieli wątpliwości, że oto mamy do czynienia z podręcznikowym przykładem naiwniaka. Tym bohaterem jest Ursus:

"Ursus żywił nienawiść do rodzaju ludzkiego, nienawiść nieubłaganą. Rozumiał on jasno, że życie ludzkie jest rzeczą straszną, widział, że składa się ono tylko z nawarstwiających się klęsk: królowie są klęską dla ludu, wojna - klęską dla królów, zaraza gorsza jest od wojny, głód od zarazy, a głupota najgorsza jest ze wszystkiego; stwierdził, że kara mieści się w pewnej mierze już w samym fakcie istnienia, śmierć uważał za wyzwolenie od niedoli, kiedyś zaś przyprowadzano mu chorego, leczył go. Znał on tajemnice kordiałów i napoi przedłużających życie starcom. Uzdrawiał paralityków rzucając im na pożegnanie takie oto sarkastyczne słowa: <<No, stanąłeś już na nogi. A żebyś jak najdłużej chodził po tym padole łez!>> Kiedy napotykał przymierającego głodem biedaka, dawał mu wszystkie grosze, jakie miał, poburkując przy tym: <<Żyj, nieszczęsny, jedz. Trwaj długo. Już ja tam nie będę skracał twoich męczarni.>>"

Z tej właśnie nienawiści do ludzi, pewnego dnia przygarnął do swojej budy na kółkach dwie zbłąkane sieroty: niewidomą Deę oraz tytułowego człowieka śmiechu Gwynplaine'a.
Twarz Gwynplaine'a była niczym maska komiczna, na zawsze zastygła w niemym śmiechu. Za ten stan rzeczy odpowiedzialni byli Comprachicos - włóczędzy trudniący się handlem dziećmi i przerabianiem ich na potworki, aby te mogły później dostarczać ludziom radości. "Lud żądny jest zabawy i śmiechu; królowie również. Na jarmarku potrzebny jest sztukmistrz; w pałacu potrzebny jest błazen."

Akcja tej wielowątkowej powieści rozgrywa się w Anglii pod koniec XVII i na początku XVIII wieku. Fragmenty poświęcone trójce głównych bohaterów (i zupełnie nieciekawemu, jak to często bywa w powieściach romantycznych, wątkowi miłosnemu) przeplatają się z opisami intryg dworskich oraz zawirowań politycznych. Narracja jest niespieszna, przerywana wieloma dygresjami, które pojawiają się zazwyczaj w momencie największego napięcia, gdy wszystko właśnie ma się wyjaśnić. Głównych bohaterów poznajemy gdy są na dnie i jako że jest to powieść Victora Hugo, a nie "Dom nad rozlewiskiem", możemy spodziewać się, że będzie tylko gorzej. Z całej gmatwaniny wątków i postaci, na pierwszy plan wychodzi w końcu to o czym Hugo pisał przez większość swojego życia, czyli niesprawiedliwość społeczna: dramat ciemiężonego ludu i dostatek, w który opływa uprzywilejowana klasa wyższa.
I dla takich właśnie banałów czytam Victora Hugo oraz powieści, w których narratorami są dzieci.

"Znowu i tak jak zawsze,
co widać powyżej,
nie ma pytań pilniejszych
od pytań naiwnych."*

* Fragment wiersza "Schyłek wieku" autorstwa Wisławy Szymborskiej

Mimo że Victor Hugo żył w czasach, w których nie wszyscy zdążyli jeszcze podetrzeć sobie tyłek hasłem sprawiedliwości społecznej, to jakby coś przeczuwając stworzył bohatera, który cały czas próbuje swój romantyczny heroizm moralny ukryć pod maską cynizmu. Robi to jednak na tyle nieporadnie, abyśmy już od pierwszych stron nie mieli wątpliwości, że oto mamy do czynienia z...