Powieść historyczna dla dorosłych ma i taką cechę, że prócz rozrywki jest okazją do namysłu nad światem współczesnym. Żaden z twórców, nawet gdy materią jego dzieła są czasy dawno minione, nie jest zdolny uwolnić się od sobie współczesnego pojmowania świata, w tym od wiedzy o tym, do czego opisane przezeń wydarzenia się przyczyniły, jakie procesy zdołały uruchomić i jakie były ich następstwa. Zasada ta uobecniła się także w "Krzyżowcach", powieści Zofii Kossak o losach pierwszej wyprawy krzyżowej. Przebieg tamtych wydarzeń autorka oddała dość wiernie, choć nie to przecież stanowi o wartości tej znakomitej, a nawet wielkiej powieści. Gdyby ktoś chciał poznać "Dzieje wypraw krzyżowych" sięgnąć winien po opus magnum Stevena Runcimana pod takim właśnie tytułem bądź też do innych opracowań, których ostatnimi czasy szczęśliwie nie brakuje. Zapewne nawet warto to uczynić pamiętając o zgłaszanych do dzieła Runcimana zastrzeżeniach, jakoby zbyt było obciążone ideologicznym stanowiskiem autora, który to zarzut można wszakże odnieść i do Edwarda Gibbona z jego "Zmierzchem Cesarstwa Rzymskiego" i "oświeceniowym" poglądem na rolę chrześcijaństwa, jakoby to ono właśnie ów zmierzch, czy upadek miało spowodować (nb. trafnie zauważyła ostatnio Mary Beard: skoro tak, to dlaczego ostało się Bizancjum?). Studia historyczne mają swoją wartość nade wszystko wtedy, gdy zbliżają nas do zrozumienia procesów społecznych, gospodarczych, politycznych oraz - last but not least - kulturalnych i religijnych. Ostatecznie więc istotne jest, by studia takie pomagały w oswojeniu ludzkiej natury. Tu właśnie okazuje się jak wielkie znaczenie ma literatura. Powieści Kossak czerpią swą tkankę z dawnych dziejów by opowiedzieć coś o człowieku, o jego zmaganiach z własną naturą, o jego strachu i bohaterstwie, miłości i nienawiści, małości i wielkości, a że to wszystko tak przepięknie jest opowiedziane to już chyba tylko wartość dodana.

Powieść historyczna dla dorosłych ma i taką cechę, że prócz rozrywki jest okazją do namysłu nad światem współczesnym. Żaden z twórców, nawet gdy materią jego dzieła są czasy dawno minione, nie jest zdolny uwolnić się od sobie współczesnego pojmowania świata, w tym od wiedzy o tym, do czego opisane przezeń wydarzenia się przyczyniły, jakie procesy zdołały uruchomić i jakie...