Dowiadujemy się z okładki drugiego wydania (pod nieco zmienionym tytułem) „Dziejów zachodniej filozofii” Bertranda Russella, że jest to książka, którą zabrałby ze sobą na bezludną wyspę Stanisław Lem. Warto jednak przypomnieć, że sam wielki Jorge Luis Borges zapewniał, iż gdyby miał już wybierać, gdyby miał wyspę, i gdyby miał wzrok, to wybrałby tak samo. Byłażby lepsza rekomendacja?

Jak wiadomo, uczonych pokroju lorda Russella już nie ma bądź nigdy nie było, nie licząc tego jednego przypadku. Ten olśniewający umysł sporządził przystępne wprowadzenie do nieprzystępnej filozofii matematyki, które chwalił sobie wspomniany już Borges. Napisał traktat o małżeństwie, za który otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Współpracował z Alfredem N. Whiteheadem nad zawiłą próbą przekucia twierdzeń matematyki na język logiki. Był nauczycielem Ludwiga Wittgensteina i utrzymywał przyjazne stosunki z Albertem Einsteinem. Sporządził pacyfistyczny manifest, który stał się ideologicznym impulsem dla ruchu „Pugwash”; prezydent tej organizacji, polski Żyd, Józef Rotblat otrzymał pokojową nagrodę Nobla. Był autorem niezliczonej ilości esejów na tematy społeczne, pedagogiczne, polityczne oraz przedmów do rozmaitych tekstów, m.in. do angielskojęzycznych wydań „Umysłu zniewolonego” Czesława Miłosza czy do - nieco chyba zapomnianego, a kapitalnego - „Wykładu profesora Mmaa” Stefana Themersona. Dodajmy na koniec i taką ciekawostkę: Russell śnił koszmary, które wykorzystał T.S. Eliot, tworząc „Ziemię jałową”.

Russell zasłynął również jako zjadliwy „krytyk religii”. Czerpał niestety wiedzę o niej raczej ze „Złotej Gałęzi” Jamesa G. Frazera, niż ze źródeł bardziej pożądanych. Nie zmienia to jednak faktu, że polemikę angielskiego lorda z jezuitą Frederickiem Coplestonem na temat istnienia Boga czyta się z poczuciem ogromnego przygnębienia, wywołanego możliwością spotkania w dyspucie adwersarza o takiej kulturze logicznej. Mimo wszystko w swoim nieco anachronicznym ateizmie przewyższa intelektualnie swoich współczesnych epigonów w rodzaju Richarda Dawkinsa. Widzimy to, kiedy w „Dziejach zachodniej filozofii” nie ujmuje niczego ze szlachetności i majestatu średniowiecznych hymnów łacińskich; bądź kiedy powiada, że św. Franciszek należy do najsympatyczniejszych ludzi z kart historii; bądź kiedy przeciwstawia Nietzschemu Buddę i Jezusa w swoim wyimaginowanym dialogu pomiędzy nimi.

„Dzieje zachodniej filozofii” nadają się znakomicie jako odtrutka dla zmęczonych hermetyzmem języka współczesnej spekulacji filozoficznej, w którym szczególnie celuje myśl francuska. Kultura logiczna, elegancja i klarowność wywodu Russella powinny stać się przysłowiowymi. Nie trzeba zbytnio przypominać, że był mistrzem paradoksu i ironii (zob. fragmenty w „Dziejach…” poświęcone biografii Jana Jakuba Rousseau czy Arthura Schopenhauera). Tekst ten jest zresztą tekstem o oszałamiającej erudycji: wypełnia go morze rozmaitych faktów i fakcików z biografii poszczególnych filozofów czy po prostu historii powszechnej.

Minusem jest być może to, że „Dzieje…” kończą się na rozdziale o filozofii analizy logicznej; minusem jest być może pewna staroświeckość przejawiająca się w „racjonalizmie” autora czy jego pretensji do „naukowości” filozofii. Z drugiej strony, dzieło to powstawało jeszcze w latach II Wojny Światowej, a sam Russell urodził się w 1872 roku. W każdym razie, te możliwe minusy nie są w stanie zepsuć fantastycznej lektury.

Będzie niewielką przesadą powiedzieć, że prawie tysiącstronicowe „Dzieje zachodniej filozofii” stanowią znakomite „wprowadzenie” do historii filozofii, jak i do samej filozofii dla tych wszystkich, którzy jeszcze przygody z nią nie rozpoczęli.

Chwała – po raz już nie wiem który - wydawnictwu Aletheia.

Tomasz Wiśniewski