Wznowienie przez wydawcę „Gron gniewu” Johna Steinbecka wydaje się doskonałą okazją dla tych, którzy z autorem i jego wielką powieścią nie mieli jeszcze do czynienia. Warto się zapoznać z prozą amerykańskiego noblisty, by przekonać się, że nie bez powodu mówi się o nim jako o klasyku amerykańskiej literatury.

„Grona gniewu” są powieścią monumentalną i napisaną z rozmachem. To prawie siedemset stron opowieści o amerykańskiej rodzinie farmerów z Oklahomy, która w czasie tzw. Wielkiego Kryzysu, jaki nastąpił w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 20. XX wieku, decyduje się opuścić rodzinne strony i udać za pracą i chlebem na Zachód, do Kalifornii. W tej decyzji nie są jednak osamotnieni – do ziemi obiecanej, którą wydaje się być opisywana w ulotkach reklamowych Kalifornia, wędrują setki tysięcy ludzi, głodnych i zdeterminowanych. Powieść Steinbecka można nazwać „powieścią drogi”, dla której motyw wędrówki jest pretekstem do przekazania uniwersalnych prawd o świecie i ludziach. To także książka, którą można odnieść do naszych „Chłopów” Reymonta, z równą estymą opisująca przywiązanie ludzi do miejsca, do ziemi, do rodziny.

W trakcie swojej podróży rodzina Joadów, jedna z tysięcy rodzin znajdujących się w podobnej sytuacji, napotyka mnóstwo przeszkód i trudności, a u celu doznaje rozczarowania, gdyż okazuje się, że pracy jest mniej niż chętnych do niej, a wynagrodzenie za nią nie zapewnia wcale beztroskiego życia. Kalifornia to przejście od wywłaszczenia do wyzysku. Kapitalizm u Steinbecka zostaje wyraźnie poddany bezpardonowej krytyce. Nadzieją są jednak dla niego ludzie. „Grona gniewu” pięknie pokazują, że nie brak na świecie dobra. Ale biednemu pomoże tylko inny biedak, taka jest smutna konstatacja wypływająca z lektury. Choć czasy się zmieniają, trudno odmówić autorowi celności tego stwierdzenia. Takich prostych prawd płynących z tej epickiej powieści jest zresztą więcej i to one właśnie decydują o jej klasie i centralnym miejscu, jakie zajmuje ona w sercu wielu Amerykanów. W „Gronach gniewu” są i marzenia młodych o własnym domu i dobrej pracy, i duchowe rozterki związane z istnieniem Boga, jest i miejsce na dziecięce spojrzenie na świat, zmagania z własnymi słabościami, jest śmierć i są narodziny…Historia Joadów pokazuje, że ludzie są w stanie przystosować się do każdych warunków – nie w sensie fizycznym, lecz mentalnym. Niezmiennie jednak potrzebować będą jednego – drugiego człowieka, którego towarzystwo jest każdemu z nas niezbędne do życia.

„Grona gniewu” to też wyraźny ukłon w stronę kobiecości. Matka i ojciec, jako jedyni z rodziny Joadów pozostający bez imion, to archetypy kobiety i mężczyzny. Kobieta zostaje tu przedstawiona jako silniejsza od mężczyzny, niosąca na sobie faktyczną odpowiedzialność za jedność rodziny. Ojciec jako głowa rodziny tylko myśli – kobieta natomiast wprowadza swoje myśli od razu w czyny. Nie chodzi tu jednak o dyskredytowanie mężczyzn czy obnażanie ich słabości. Steinbeck raczej wyraża w swojej powieści ogromny szacunek do kobiet, które nigdy w ciężkich czasach nie pozwoliły sobie na to, by się załamać. Kobiet takich jak matka Joadów, która choćby się waliło i paliło, nie pozwala sobie na łzy i nie zna uczucia bezradności. Przedstawiona jest jako prawdziwa bogini ogniska domowego, ostoja ciepła i bezpieczeństwa. To nie z jej twarzy, a z twarzy mężczyzn wyziera lęk, obawa o to, czy uda im się zapewnić słuszny byt rodzinie, a także presja z tym związana, która odbiera ochotę do życia. Kobieta natomiast wie, że nie może pozwolić sobie na roztkliwianie się. Myśli tylko o tym, by przeżyć dzień dzisiejszy, żyje tu i teraz, nie wybiega myślami w przyszłość. Steinbeckowi udało się stworzyć kobietę z krwi i kości, postać szalenie wiarygodną, którą można z powodzeniem nazwać uosobieniem kobiecości, rozumianej jako coś więcej niż powierzchowność i styl bycia. Być może jednak na miano największej bohaterki powieści zasługuje jej córka, Rose of Sharon, której zaskakujący gest kończący książkę, otwiera przed czytelnikiem wielość interpretacji.

„Grona gniewu” są arcydziełem także w warstwie formalnej. Język Steinbecka jest żywy, a jego dar narracji sprawia, że nawet kilkustronicowy rozdział w całości poświęcony żółwiowi, czyta się z zaciekawieniem. Poszczególne rozdziały poświęcone Joadom przeplatane są migawkami z życia innych, anonimowych wędrowców. Te fragmenty pisane są w sposób szczególny, bez podziału na dialogi, płyną niczym wartki strumień słów zasłyszanych gdzieś w trakcie podróży. W nich Steinbeck jest niczym socjolog, celny obserwator, mający bardzo osobisty stosunek do opisywanych wydarzeń i zajmujący konkretne stanowisko. Stanowisko, które przyczyniło się do tego, że przez pewien czas obowiązywał zakaz rozpowszechniania powieści.

Po lekturze „Gron gniewu” trudno oprzeć się wrażeniu, że dziś już takich książek się nie pisze. Jakie czasy, taka literatura, chciałoby się powiedzieć. Z pewnością, „Grona…” czytane dzisiaj będą też odbierane przez czytelników inaczej niż miało to miejsce tuż po ich premierze. Dla nas, których bezpośrednio tematyka książki nie dotyczy, nie pozostaje ona jednak tylko lekcją historii. To powieść, którą powinien przeczytać każdy. Po pierwsze po to, by doświadczyć lektury prawdziwie wybitnej prozy, po drugie dlatego, że przypomina nam ona o tym, co w życiu powinno być dla nas najważniejsze. To także powieść, która uczy wrażliwości i empatii, otwiera oczy na społeczne nierówności i zachęca do zrewidowania swoich codziennych uczynków. Porusza i wstrząsa. Jej lektura zostaje w człowieku na długo.

Malwina Sławińska