Ivan Čolović, serbski historyk literatury i etnolog, w swojej twórczości niejednokrotnie analizował powiązania kultury popularnej z serbskim nacjonalizmem i mitem narodowym. Pozycja „Etno. Opowieści o muzyce świata w Internecie” stanowi kontynuację rozważań podjętych przez niego m.in. w „Polityce symboli", „Bałkanach – terrorze kultury”, czy niewydanej w Polsce książce „Bordel ratnika. Folklor, politika i rat”.

Tym razem Čolović postanawia zostać, jak sam to określa internetnologiem - za obszar swoich badań obiera wirtualną przestrzeń międzykulturową i wyrusza na poszukiwanie informacji o muzyce etno. Dlaczego decyduje się na taką właśnie wędrówkę? Ponieważ Internet ze swoją mnogością ścieżek, dygresji, powiązań i linków pomiędzy artykułami, wywiadami, recenzjami odpowiada rzekomej hybrydyczności muzyki świata.

Miejscem, z którego rozpoczyna swoją podróż są Bałkany, gdzie na początku lat 90-tych serbskie elity kulturalne i intelektualne jawnie pogardzały popularną wówczas muzyką czerpiącą z folkloru, określaną jako turbofolk (trzeba przyznać koszmarnym, przaśno-dyskotekowym tworem),wiążąc ją z przejawami nacjonalizmu. Jednak również nacjonaliści odżegnywali się od niej, twierdząc, że nie ma ona nic wspólnego z ich kulturą - zbyt wiele było w niej orientu i wpływów wschodnich, często także muzułmańskich.

Odpowiedzią na tę turbo-falę był rozkwit nowej muzyki czerpiącej z folkloru, określanej jako muzyka świata, etno. Twórcy tej muzyki wywodzą się często ze środowisk akademickich – wielu z nich to folkloryści, muzykoetnolodzy, absolwenci konserwatoriów muzycznych. Sięgnęli oni do ludowych źródeł muzyki, podkreślając wpływy bizantyjskie i połączyli w niej wartości narodowe i artystyczne. Dzięki temu stała się ona dla elit wyrazem tożsamości narodowej, owej sławetnej bałkańskiej duszy.

Wyruszając z Serbii, Čolović zabiera nas w wirtualną podróż m.in. przez Azję Środkową, Laponię, Bretanię, Bengal, Tybet, Afrykę, by zatoczyć koło i powrócić na Bałkany. Pierwsza część książki stanowi dziennik badań i jest prawdziwą kopalnią informacji dotyczących muzyków etno pochodzących z różnych stron świata – obok nazwisk bardziej znanych, jak Loreena McKennitt czy Youssou N'Dour pojawiają się m.in. tybetańska wokalistka Yungchen Lhamo, bengalscy baulowie, grupy zajmujące się tuwińskim śpiewem gardłowym czy lapońskim joikiem. Ilość i różnorodność omawianych tradycyjnych instrumentów i stylów przyprawia o zawrót głowy, a prawdziwa zabawa zaczyna się wtedy, gdy idąc tropem Čolovicia, sami zaczynamy wyszukiwać w Internecie przykłady ich twórczości.

Jednak Čolović, jak sam przyznaje, wyruszył w tę wirtualną podróż nie po to, żeby usłyszeć, co się gra i śpiewa, ale by dowiedzieć się, co się tu mówi. Bo jego Etno ma być przede wszystkim ową tytułową opowieścią o narracji w Internecie. Interesuje go co, a przede wszystkim jak piszą o muzyce świata krytycy, wydawcy czy sami muzycy. Jakie wartości jej przypisują.

Wyszukując teksty dotyczące konkretnych albumów czy biografii twórców muzyki świata, analizuje on ich retorykę, repertuar przywoływanych przez nich obrazów i ideologii. I okazuje się, że na całym świecie o muzyce etno piszą bardzo podobnie – artykuły, w które się zagłębia, pełne są odwołań do źródeł i korzeni, dziedzictwa przodków, bliskości z naturą. Odwołują się one do archetypów, mają wzbudzać pozytywne emocje. Sporo w nich słownictwa zaczerpniętego z folklorystyki, z języka teologii, mistycyzmu czy nawet ekologii. Często pojawia się w nich motyw inicjacji, momentu, w którym dźwięk etno objawił się muzykowi w bardziej lub mniej tajemniczych okolicznościach.

Autorzy tych tekstów sporo miejsca poświęcają kwestii tożsamości, powiązanej często z wykorzystywaniem tradycyjnych instrumentów, które przechowują mityczny etnodźwięk, ową duszę narodu. Piszą także o naturalności – to właśnie w niej tkwi tradycja, najgłębsza cząstka duszy człowieka (a co za tym idzie także narodu),ale i o tym, że etno różnych krajów uzupełnia się, jest zrozumiałe dla innych kultur. To właśnie dlatego muzycy różnego pochodzenia rozumieją się nawzajem, dlatego możliwe są wielokulturowe fuzje muzyczne. Podkreślają jednocześnie indywidualizm oraz uniwersalizm tej muzyki, nie zważając na to, że hasła te niejednokrotnie sobie przeczą.

Niestety według Čolovicia teoria ta niewiele ma wspólnego z rzeczywistością i jest po prostu wynikiem poprawności politycznej. Należy przecież pokazać, że nie zamykamy się we własnym kręgu kulturowym, w niezdrowym nacjonalizmie, że istnieje wspólnota muzyczna ponad granicami. Jest ona jednak tylko pozorna. Wspólne granie przedstawicieli różnych kultur nie prowadzi do niczego nowego. Każdy z muzyków, o których pisze, gra bowiem w swoich „dekoracjach”, brakuje tu syntezy, gdyż żaden z nich nie chce zrezygnować ze swojej etniczności. Zwraca on uwagę na to, że w artykułach dotyczących poszczególnych twórców promuje się tolerancję i otwarcie na innych, równocześnie jednak podkreślając autonomię swojej kultury. Grają więc oni niejako tylko obok siebie.

Harmonia kultur jest niewątpliwie potrzebna, podkreśla autor, jednak muzycy, którzy tak ochoczo o niej mówią, w rzeczywistości sami nie są do niej do końca przekonani. Ideałem byłoby powstanie prawdziwej muzyki świata – bez podkreślania narodowych, etnicznych wyznaczników i granic.

Druga część książki stanowi więc swego rodzaju podsumowanie zebranych informacji. Mówi o tym, jak muzyka tradycyjna aktualizuje się w postaci etno, jak twórcy próbują przełamywać bariery między kulturami, zapewniając nas o hybrydyczności muzyki świata i jak nic z tej hybrydyczności nie wychodzi.

„Etno” Čolovicia jest naprawdę ciekawą lekturą, która z jednej strony z pewnością zachęca do własnych muzycznych poszukiwań, odkrywania bogatych pokładów world music, zaś z drugiej obnaża mechanizmy w dużym stopniu rządzące tym gatunkiem.

Kama Duda

Cytaty za: „Etno. Opowieści o muzyce świata w Internecie”, Ivan Čolović, Fundacja Pogranicze, Sejny 2012.