Zdarza się wam nie wiedzieć, kim jest laureat literackiej Nagrody Nobla? Cóż, mnie tak. Na szczęście nie zawsze, bo to dość kompromitujące, ale tak było przecież z nagrodą przyznaną w 2006 roku Orhanowi Pamukowi. Kto to? - zastanawiałam się wtedy. Dziś wiem, bo od tego momentu przeczytałam większość książek autora, który sam o sobie mówi: moim podstawowym zajęciem, tym, co trzyma mnie przy życiu, jest pisanie powieści. Na dodatek wielkich, grubych i ambitnych. Dlatego też nie lada gratką jest dla mnie wydanie obszernego, bo ponad sześciuset stronicowego zbioru szkiców, esejów, felietonów i przemówień pisarza, w tym tego najważniejszego – noblowskiego. „Inne kolory” wybrał i uporządkował (ponownie) sam Orhan Pamuk, dzięki czemu czytelnik będzie mógł „obejrzeć” sobie pisarza dokładnie tak, jak pisarz ogląda świat, bo takie jest też według niego zadanie literatury.

Już sam autor nie ukrywa, że złożył książkę z autobiograficznym jądrem, a to, co w niej jest, stanowi często jego osobiste epifanie, jak wtedy, gdy budząc się w środku nocy, pomyśli o tym, że drzwi nie są całkowicie zamknięte ani całkowicie otwarte i to stanowi źródło nadziei. Banalne? A jednak człowiek zaczyna się w takich chwilach zastanawiać, dlaczego tak ważne tajemnice zostały powierzone właśnie jemu. Sporo w tym zbiorze, a właściwie w pierwszej jego części, takich kontemplacji, wyimkowych chwil z rzeczywistości, doświadczanych samotnie lub na przykład z córką, małą Rüyą.

Tom podzielony jest na 5 wyrazistych tematycznie części: „Życie i troski”, „Książki i lektury”, „Polityka, Europa i problemy z tożsamością”, „Moje książki – moje życie”, „Inne miasta, inne cywilizacje”. Wyłania się z nich filozofia pisarstwa Orhana Pamuka, który we wstępie wyznaje:

Zawsze uważałem, że kryje się we mnie niepohamowany, nienasycony grafoman, który nigdy nie ma dość pisania i wszystko przetwarza w literaturę.

Traktuje on pisanie jako gwarancję doświadczania szczęścia w życiu. Jednocześnie jest ono jego uzależnieniem, domagającym się codziennie kolejnej dawki narkotyku. Pisarz jest wielbicielem literatury (pisze m.in. o Dostojewskim, Camusie, Bernhardzie, Llosie), ale nie bałwochwalcą (np. esej o pozbywaniu się książek), jak dziecko doświadczającym radości tworzenia, ale i obarczonym świadomością odpowiedzialności spoczywającej na nim ze względu na czytelnika (np. esej „Dla kogo Pan pisze?”). W tomie tym sporo refleksji o własnych powieściach autora. A to posłowia, a to przedmowy, a to materiał z wywiadów. Pomagają dopowiedzieć czasem to, co może nie od razu udało się uchwycić podczas lektury „Nazywam się czerwień” czy „Nowego życia”. Pamuk podoba mi się właśnie szczególnie, gdy mówi o literaturze, o jej roli, zadaniach, oczekiwaniach wobec niej, o tym, jak włącza nas ona we wspólnotę, jak pozwala odkryć, że my – ludzie - jesteśmy w gruncie rzeczy do siebie podobni, jak pomaga pisarzowi odkryć w sobie drugiego człowieka i świat.

Ważnym wątkiem przenikającym eseje jest kwestia tożsamości kulturowej, przynależności do określonego wzoru kulturowego. Orhan Pamuk należy do tureckich pisarzy proeuropejskich, choć centrum jego świata stanowi Stambuł, bo to z nim się identyfikuje, to o nim pisze od 30 lat. Określa także sam siebie jako funkcjonującego w stanie pewnego tożsamościowego nieokreślenia na granicy Europy, a pamiętam przecież, że w uzasadnieniu dla Nagrody Nobla napisano o Pamuku:

(...) w poszukiwaniu melancholijnej duszy swojego rodzinnego miasta odkrył nowe symbole zderzenia i przenikania się kultur.

Dla niego Europa jest marzeniem nieustannie zmieniającym postać i charakter. Dlatego i o idei wolności (także słowa), o rozumieniu „europejskości” i „śródziemnomorskości” pisze, ale i o napięciach kulturowych, o wstydzie i dumie z bycia Innym, o gniewie, o dążeniu do integracji. Noblista we własnym kraju zwany jest komentatorem społecznym, wielokrotnie bywał atakowany za swoje „niepoprawne politycznie” wypowiedzi (np. proces za wypowiedź o rzezi Ormian i Kurdów w Turcji). A przecież, gdy pisarz, siedzący przy biurku, w domu nie jest wolny, wszyscy pozostali pisarze też nie mogą czuć się wolni. Swobodę wypowiadania się traktuje zresztą jako fundamentalne prawo każdego człowieka i wiąże je z godnością ludzką.

W części poświęconej tym problemom, zwróciłam szczególną uwagę na esej „Gniew wyklętych”, inspirowany tragedią ataku terrorystycznego na Amerykę. Mowa w nim o wykluczeniu, o poczuciu upokorzenia, które pcha ludzi w stronę terroryzmu. Formułuje Pamuk taką myśl:

Prawdziwym wyzwaniem jest zrozumienie życia duchowego biednych, upokorzonych i pokrzywdzonych ludzi, których Zachód wykluczył ze swojej wspólnoty.

„Inne kolory” Orhana Pamuka to nie lektura na jeden wieczór, nawet nie na dwa wieczory. To zbiór gęsty, do uważnego przemyślenia, choć oczywiście i dla rozrywki. Wszyscy zainteresowani pisarzem znajdą bogaty materiał do refleksji. Nie tylko literackiej, ale także tej społeczno-politycznej.

Justyna Radomińska

Wszystkie cytaty za: Orhan Pamuk, Inne kolory,Wydawnictwo Literackie 2012.