Mam mieszane uczucia w stosunku do książki „Człowiek, który wkradł się do Auschwitz” – z jednej strony przyjemnie się ją czyta, to coś w sam raz do pociągu albo autobusu; z drugiej, nie dowiedziałem się z niej niczego specjalnie nowego, a autorzy wykorzystują Auschwitz jako środek marketingowy, bo o samym obozie widz znajdzie około 20-stu stron.

Cóż – Denis Avey, który prezentuje nam swoje jenieckie przygody sprzed ponad pół wieku, dość długo czekał, aby móc opowiedzieć o swoich doświadczeniach. Często wspomina, że tak długo nikt nie chciał go słuchać. Tłumaczę to sobie tak, że do niedawna żyli jeszcze ludzie pamiętający bezpośrednio dramat obozów zagłady i to ich świadectwo było najciekawsze. Czas nieubłaganie płynie i tych świadków jest coraz mniej. Przyszedł czas na Denisa Aveya.

Nie miałbym nic przeciwko jego opowieści, gdyby nie wykorzystał do tego tak jednoznacznie symbolu Holocaustu. W moim przekonaniu „Człowiek, który wkradł się do Auschwitz” jest przykładem przygodowego pamiętnika, gdzie dziarski Anglik energicznie przeciwstawia się hitlerowcom w ich najbardziej wrednym wydaniu. Książkę można podzielić się na pięć części – pierwsza to wojna w Afryce Północnej, druga niewola i jenieckie podróże, trzecia to pobyt w IG Farben – zakładach produkujących syntetyczny kauczuk dla niemieckiego przemysłu wojennego, położonych obok Auschwitz, czwarta „marsz śmierci” i w końcu powojenne losy bohatera oraz historia powstania tej książki. Oświęcim jest tu ważny, ale tylko jako epizod.

Postać Denisa Aveya w świetle książki jawi się jako typ dobrze wyszkolonego angielskiego wojaka, który w żadnej sytuacji nie traci panowania nad sobą i potrafi do końca zachować wolę walki z wrogiem. Wszystko byłoby fajnie, gdyby nie pierwszoosobowa narracja, która nigdy nie jest do końca wiarygodna, co wynika z jej naturalnego subiektywizmu, a gdy prezentowane są wspomnienia starszego człowieka sprzed wielu lat, to jest oczywiste, że nie ma szans na obiektywizm. Pamiętam opowieści wojenne mojego dziadka, które zawsze były heroiczne. Mamy więc tutaj bohaterstwo, odwagę, męską przyjaźń, zmaganie się z ekstremalnymi przeciwnościami, ale czy mamy świadectwo? W wypadku tej książki nie potrafię dać jednoznacznej odpowiedzi.

Przyznam, że nie mogę do końca pogodzić się z traktowaniem wspomnień Denisa Aveya jako książki o Oświęcimiu. Może gdyby nie ta sprawa, to ogólna ocena byłaby wyższa. Istotne dla mnie było na przykład przesłanie na temat tego, jak z obozu docierały szczątkowe informacje do rodzin więźniów, które rozpoczynały łańcuch dobrej woli, niejednokrotnie ratujący życie. W dzisiejszych czasach tak mało doceniamy możliwość swobodnej komunikacji i bezinteresownej pomocy. Dla mnie czymś nowym był opis „marszu śmierci”, który odbywali więźniowie obozów pod koniec wojny. I gdyby na tym „survivalowym” wymiarze poprzestać, to zrobiłoby opisywanej historii dobrze, ale pasiaki i druty kolczaste na okładce zmyliły mnie na tyle, że do końca lektury odczuwałem dysonans. Jak dla mnie – szkoda, że tak to wyszło.

Sławomir Domański