„Jest jeszcze bardzo wiele rzeczy, których się nigdy nie dowiecie, choćbyście napisali o nich całą książkę, i tajemnic, których nie odkryjecie, bo zostały zabrane do grobu, choć niczego się tam nie zabiera. Zmarli robią to oczywiście celowo, żeby żywi niczego nie osiągnęli; są wyrachowani i zimni. Mają swoje powody”.

Chociaż napisałem już bardzo wiele recenzji, to jednak tym razem mam pewien kłopot. Nie jest łatwo bowiem napisać recenzję najnowszej książki Zośki Papużanki pod tytułem „Żaden koniec”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Marginesy. Autorka jest nauczycielką języka polskiego. Za swoje poprzednie powieści otrzymała nominacje do licznych nagród. Miałem przyjemność recenzować „Kąkol”, który bardzo mi się spodobał.

Jednak uważam, że „Żaden koniec” jest jeszcze bardziej wymagający dla czytelnika. To nie jest książka, którą czyta się łatwo i szybko. To nie jest książka, która opowiada historię od początku do końca, jak uczą na lekcjach języka polskiego. Historię, w której jest konkretny główny bohater, którego charakterystykę zadaje się uczniom jako pracę domową.

Jednym słowem, Zośka Papużanka nie ułatwia zadania swoim czytelnikom. Musimy postarać się zrozumieć jej styl, musimy się z nim zaprzyjaźnić. W przeciwnym bowiem razie recenzowana książka będzie nas irytować, podczas lektury będziemy zdezorientowani i zagubieni. Jednak może taki był właśnie zamysł autorki? Może chciała ona, abyśmy szukali początku tej opowieści, abyśmy starali się zrozumieć, jak to wszystko się zaczęło?

„Żaden koniec”, zgodnie z tytułem, zaczyna się od końca. Tym końcem jest śmierć babci. Wydaje się, że jest to definitywny koniec. Koniec czyjegoś życia, koniec czyjejś historii. Ktoś godzinę temu jeszcze był, a teraz już go nie ma. Tym kimś była babcia Krystyna. Babcia Krystyna, która przyprawiała swoich bliskich o prawdziwy ból głowy. Babcia Krystyna, która nie była łatwa we współżyciu, jak to się dyplomatycznie określa. Dzieci i wnuki musiały tolerować jej liczne dziwactwa, jej wymysły, jednym słowem – jej osobę. Wszak rodziny się nie wybiera.

Dlaczego jednak babcia Krystyna zachowywała się tak, jak się zachowywała? Dlaczego uparcie szukała miłości, chociaż twierdziła, że coś takiego nie istnieje? Dlaczego? W tym celu przenosimy się osiemdziesiąt lat wstecz, do dzieciństwa Krystyny. Do czasów, gdy nie była jeszcze babcią. Ba, nie była nawet matką. Była zagubioną malutką dziewczynką, której właśnie umarła mama. Ta śmierć była tak naprawdę początkiem jej dorosłego życia, które w ogóle jej nie rozpieszczało. Życia, które solidnie dało jej w kość. Życia, które o nic nie pytało, niczego nie wyjaśniało, po prostu się działo. Dzień po dniu, z dwoma mężami, dwoma dziećmi, z rodzeństwem, z całą tą codziennością.

Warstwa po warstwie Zośka Papużanka obnaża prawdę o rodzinie babci Krystyny. Uprzedzam, że chronologia nie jest dla niej najważniejsza. Być może dlatego, że dziadkowie, rodzice, dzieci – wszyscy popełniamy te same błędy. Dlatego też wydarzenia rozgrywają się dziś, w przeszłości i przyszłości. Wszystko to się ze sobą miesza, wszyscy bowiem kolejno wchodzą w role, które zostały dla nich przewidziane. Czyż nie jest tak, że dzieci zarzekają się, że nigdy nie będą jak ich rodzice? Ale później sami zostają rodzicami i historia zatacza koło. Brak rozmowy o rzeczach ważnych. Brak rozmowy o uczuciach. Brak uczenia się siebie nawzajem.

Jak czytać „Żaden koniec”? Otóż tak, aby delektować się zdaniami i słowami stosowanymi przez autorkę. Wiele z nich chciałoby się zapamiętać jako życiowe mądrości. Po raz kolejny autorka zdobyła moje serce swoim stylem i językiem, którym napisała tę książkę. Prawdę powiedziawszy po skończonej lekturze mam ochotę przeczytać ją drugi raz, delektując się każdym zdaniem. Książkę zdecydowanie polecam, choć to wymagająca pozycja. Jednak zdecydowanie warto po nią sięgnąć i przeżyć literacką ucztę.

Wojciech Sobański