Tym, którzy stopniowo tracą wspomnienia, pozostaje tylko jedna droga ucieczki: ucieczka w przeszłość. Dla takich ludzi powstaje pierwsza klinika przeszłości, miejsce, gdzie wszystko, co ich otacza, pochodzi z epoki, w której zabłąkał się ich umysł. Wytchnienie dla chorych na Alzheimera szybko staje się kuszące również dla innych, rozczarowanych współczesnością. I tak przeszłość stopniowo wymyka się spod kontroli, początkowo zajmuje jeden pokój, później piętro, budynek, dzielnicę, miasto, aż w końcu całą Europę ogarnia gorączka powrotu do przeszłości. Pozostaje pytanie, jaką przeszłość wybrać. I jak nie powtórzyć jej błędów.

Georgi Gospodinow w „Schronie przeciwczasowym” tworzy dla nas świat na granicy między utopią a dystonią, bo raj jednych jest piekłem dla innych. Idee zwolenników powrotu do przeszłości są szczytne, dopóki nie zaplączą się w nie zadawnione urazy i polityka. Powieść Gospodinowa to równocześnie rozliczenie z przeszłością, krytyka teraźniejszości i przestroga na przyszłość.

Akcja rozgrywa się głównie w Szwajcarii, a momentami w Bułgarii i innych państwach Europy. Przez cały czas toczy się gra między autorem, bohaterami i czytelnikiem: kim jest tajemniczy Gaustyn, psychiatra geriatryczny, „bezdomny w czasie”? Czy głównemu bohaterowi/narratorowi uda się go odnaleźć, a jeśli tak, to w jakich czasach? A może poza czasem? W „Schronie przeciwczasowym” do końca nie wiadomo, kto kogo wymyśla.

Poza niecodziennym pomysłem książka urzeka zaskakującymi obserwacjami na temat postrzegania czasu i prób uchwycenia jego upływu. Znajdujemy tu przemyślenia na temat znaczenia słonecznych popołudni i tego, że brak nam słów, aby nazwać zapachy. Gospodinow skupia się na szczegółach: smaku chleba z solą, wspomnieniach ocalonych dzięki niewyraźnej fotografii. Pięknie pisze o starości, pokazując skrawki wspomnień ludzi, którzy tracą pamięć. Części poświęcone pacjentom kliniki przeszłości podobały mi się o wiele bardziej niż te, które mówiły o nowych, „chronologicznych” podziałach Europy. W powieści ciągle powraca motyw czasu, pamięci i zapomnienia. Do tego aż gęsto tu od intertekstualnych nawiązań do innych utworów. Gospodinow ma w sobie nie tylko coś z Prousta, ale też z Borgesa i Saramago. Przedstawia nam oryginalne pomysły opisane pięknym stylem, zachęcającym do zaznaczania kolejnych i kolejnych cytatów. Jego książka to doskonały schron przeciwczasowy dla tych, którzy chcą odetchnąć od szarej codzienności.

Agnieszka Kruk