W czasach PRL-u w telewizji i prasie Izrael był przedstawiany w najczarniejszych barwach, natomiast bardzo ciepło mówiono i pisano o Palestyńczykach i krajach arabskich, nieustannie ponoć zagrożonych przez knowania syjonistycznych imperialistów. Jako naiwne dziecko, podatne na reżimowy przekaz, zapytałem kiedyś oczytanego kuzyna: dlaczego ten Izrael jest taki podły i agresywny? Dlaczego ciągle atakuje sąsiadów? Ten zamyślił się i odpowiedział: jesteś rozsądnym chłopcem, więc po prostu popatrz na mapę i sam sobie odpowiedz. Jego rada okazała się bardzo pomocna. Pozwoliła inaczej spojrzeć na kwestię, kto na Bliskim Wschodzie walczy o zupełne zniszczenie przeciwnika, a kto, w najlepszym razie, jedynie o przetrwanie.

Od tamtej pory sporo przeczytałem i obejrzałem na temat relacji Izraela z sąsiadami i miałem wrażenie, że całkiem nieźle orientuję się w sytuacji tego zapalnego regionu. Jak bardzo się myliłem, udowodnił mi Ronen Bergman, autor monumentalnej pracy o historii izraelskich służb wywiadowczych, a tak naprawdę o historii Izraela w szerokim kontekście bliskowschodnim i światowym. O autorze usłyszałem po raz pierwszy przed rokiem, przy okazji wystąpienia premiera Morawieckiego na konferencji w Monachium. Wówczas na prowokacyjne pytanie izraelskiego dziennikarza, oparte na jego historii rodzinnej, polski premier odpowiedział sławetnym zwrotem o „żydowskich sprawcach”. W Polsce prawicowe media wściekły się dziennikarza, którym był właśnie Bergman. Przenicowały cytowaną przez niego historię, nazywając go kłamcą, manipulantem i izraelskim propagandystą.

Na szczęście „Powstań i zabij pierwszy” okazało się wszystkim, tylko nie propagandowym, stronniczym przekazem. Jest to wyważona, dogłębna opowieść o izraelskich siłach zbrojnych, wywiadzie, kontrwywiadzie i mnóstwie tematów pokrewnych. Czytając tę książkę, można pomyśleć, że Bergman spotkał się dosłownie z każdym żyjącym świadkiem wydarzeń, który mógł coś wnieść do jego dzieła. Kogo tu nie ma: oficerowie Mossadu i innych izraelskich agencji, politycy i wojskowi, ale też ich przeciwnicy z drugiej strony barykady. Do tego mnóstwo dokumentów, łącznie z tajnymi, do których dostęp autor wywalczył w sądach i urzędach cenzorskich. Najważniejsze jednak, że Bergman zdołał w pełni zapanować nad tym ogromem źródeł. Z dokumentów i rozmów wyciągnął samą esencję, cytując pojedyczne, szczególnie trafne zdania i krótkie dialogi, które wzbogacają i tak wciągającą, reportażowo-historyczną narrację.

Bergman opisuje wydarzenia chronologicznie, chociaż nie jest to pełna historia izraelskiego wywiadu. Skupia się na wydarzeniach szczególnie znaczących, poczynając od pierwszej wojny izraelsko-arabskiej, która wybuchła nazajutrz po proklamowaniu niepodległości Izraela, a kończąc na torpedowaniu przez Izrael irańskiego programu nuklearnego w czasie prezydentury Obamy. Po drodze obserwujemy historię walki izraelskich służb z palestyńskim terroryzmem, w której obie strony przez długie lata wykazywały się bezwzględnością, pomysłowością i niezwykłą determinacją. Szczegółowo są opisane najsłynniejsze akcje Izraelczyków, jak uwolnienie zakładników w Entebbe czy sukcesywna likwidacja terrorystów z „Czarnego Września”, odpowiedzialnych za zamach na izraelskich sportowców podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium.

Oprócz sukcesów Bergman opisuje bez taryfy ulgowej porażki służb, złe decyzje ich dowódców oraz polityków. Pokazuje zakulisowe, nieraz bardzo brutalne rozgrywki personalne na szczytach władzy, rywalizację z wykorzystaniem podsłuchów i sabotażu. Nie pomija też wątpliwości prawnych i etycznych, związanych z metodami działania izraelskiej armii i wywiadu. Co znamienne, potrafi również dostrzec racje drugiej strony, np. o przyczynach pierwszego powstania w okupowanej Palestynie pisze tak: „Palestyńczycy wiele lat znosili upokorzenia, koszmarne warunki życia i niesprawiedliwość, jednak w końcu miarka się przebrała”. Nie jest to zatem perspektywa stronnicza, ale zaskakująco wyważona. Ronen Bergman nie tylko dowiódł swoim dziełem świetnego dziennikarskiego warsztatu i ogromnej pracowitości, lecz także wykazał się wrażliwością i empatią. Wszystko to czyni z jego książki niezwykle wartościowe źródło zarówno wiedzy, jak też refleksji.

Bogusław Karpowicz