Hebrajskie słowo „golem” podnosi się do istoty ukształtowanej z gliny na kształt i podobieństwo człowieka. Nie posiada jednak ów stwór duszy, nie włada również ludzkim językiem. Czymże jest jednak Golem XIV Stanisława Lema? Otóż moi mili, to superkomputer, rozprawiający sobie dzielnie i przewrotnie o powstaniu i ewolucji człowieka. Po raz kolejny pod płaszczykiem fantastyki popularnonaukowej przemyca więc pisarz swe filozoficzne rozważania, snując refleksję nie tylko nad sztuczną inteligencją, lecz i nad inteligencją Homo sapiens.

Początkowo miał „Golem XIV” wejść w skład „Wielkości urojonej”, zawierającej wstępy do fikcyjnych książek. W pewnym momencie pomysł rozrósł się jednak tak bardzo, iż przerodził się w samodzielne dzieło. I tak czytelnik otrzymuje pozycję trudną do sklasyfikowania, niełatwo bowiem jednoznacznie orzec, czy mamy do czynienia z esejem, powieścią, czy może filozoficznym dialogiem.

W zakres książki wchodzi przedmowa fikcyjnego naukowca Invinga T. Creeva, datowana na rok 2027, „Wykład inauguracyjny Golema: O człowieku trojako”, „Wykład XLIII: O sobie” oraz posłowie Richarda Poppa (2047). Wydanie wzbogacone zostało również artykułem Jerzego Jarzębskiego „Z przyszłych dziejów rozumu”.

Najważniejszą częścią książki pozostają oczywiście rozmyślania superinteligentnej maszyny, kierowane do stojącego na niższym stopniu ewolucji człowieka. Golem snuje swoje rozważania, używając języka niezwykle rozbudowanego, kwiecistego. Chociaż refleksje nad znaczeniem Rozumu przepełnia, podobnie jak w innych dziełach Lema, humor i groteska, to nie jest niewielka publikacja łatwa i prosta w odbiorze. Autor kpi sobie z naszego pojmowania ewolucji, stwierdzając, że zapędziła ona ludzkość w ślepy zaułek, czym przypomina mi nieco kpiarstwo Kurta Vonneguta.

Jerzy Jarzębski zauważa, że potrzebował Lem „nieludzkiej” perspektywy, by dotrzeć do sedna spraw głęboko ludzkich. Dopiero gdy spojrzymy na siebie z zewnątrz, zyskamy pełniejszy ogląd zjawisk: „Bo przecież – pisze Jarzębski – tylko wydarłszy się – choćby w marzeniu – z obrębu naszego wszechświata, naszej kultury, naszej matematyki, rozumu, gatunkowej speicei – możemy próbować odpowiedzieć na pytania, które »od środka« pozostaną oczywiście nierozstrzygalne”.

Pozostaje więc „Golem XIV” dziełem trudnym, wymagającym, ale ważnym i ciągle aktualnym. Nie jest to oczywiście pozycja, od której polecam przygodę z prozą Lema, lecz zaznajomieni ze stylem pisarza czytelnicy mogą bez obaw po książkę sięgnąć.

Ewa Szymczak