O II wojnie światowej powstały już niezliczone ilości książek. Reportaże, wspomnienia, fikcje reprezentujące różne gatunki literackie. Wojna to nośny temat, zawsze interesujący, obok którego trudno przejść obojętnie – nie dziwi więc, że na tle II wojny światowej rozgrywają się fabularne romanse czy kryminały. O ile jednak większość autorów skupia się na wojnie toczącej się na Starym Kontynencie i w Stanach Zjednoczonych (które nie zostały jednak przecież dotknięte wojną w tym samym stopniu co Europa), o tyle niewiele mamy książek, które zabierają nas w inne rejony ogarniętego wojną świata. Znamy doskonale wspomnienia byłych żołnierzy, czytaliśmy wiele o doświadczeniach osób, które przeżyły obozy zagłady albo doświadczyły holokaustu, wiemy, jak się żyło zwykłym ludziom w ogarniętych wojną Paryżu, Londynie czy Warszawie. Ale przecież byli też inni. Na przykład jeńcy więzieni na Dalekim Wschodzie. Jednym z nich był Eric Lomax, którego książka „Droga do zapomnienia” trafiła na półki naszych księgarni niemal równolegle z wejściem do kin filmu na jej podstawie.

Historia Lomaksa od początku lektury książki nie jest dla czytelnika zaskoczeniem. Notka o autorze już na drugiej stronie zdradza, że był on przetrzymywany w niewoli japońskiej, torturowany, a gdy po wielu latach spotkał jednego ze swoich oprawców, przebaczył mu. Napisana w tym samym roku, w którym odbyło się pojednawcze spotkanie, książka jest rozliczeniem Lomaksa z przeszłością i przypieczętowaniem jego szlachetnego gestu. Co najciekawsze, wspomnienia Lomaksa nie są przepełnione gniewem, nienawiścią czy moralizatorstwem, które byłyby przecież jak najbardziej uzasadnione w jego wypadku. Są za to bardzo szczere. Poznajemy go jako małego chłopca, pasjonata kolei (nie przez przypadek tytuł oryginalny książki to „The Railway Man”), nieco wyalienowanego nastolatka, członka zboru ewangelickiego, który szukał sobie pomysłu na życie, aż w końcu trafił do wojska. Pierwszoosobowa narracja, niemal pozbawiona dialogów, początkowo sprawia, że trudno „wgryźć się” w zwierzenia autora. Gdy jednak wkraczamy wraz z nim w świat najpierw przygotowujący się do wojny, a potem nią ogarnięty, robi się naprawdę ciekawie. Jako japoński jeniec Lomax został skierowany do budowy kolei birmańsko-syjamskiej, łączącej Bangkok z Birmą. Dziś szacuje się, że podczas jej budowy zginęło 100 tys. cywili i 16 tys. jeńców. Lomax wraz z sześcioma innymi żołnierzami został aresztowany za używanie radiostacji w celach – jak przypuszczano – sabotażu Japończyków. Trafił do Outram Road, obozu, w którym przez dwa lata doznawał fizycznych i psychicznych tortur. Na łamach książki opisuje upokorzenia, których doświadczył, męczarnie głodu, fizyczny ból i psychiczne wycieńczenie. Bardzo sugestywnie mówi szczególnie o tym, co czuje więzień pozbawiony jakichkolwiek bodźców, nie mogący z nikim porozmawiać, o czytaniu nie wspominając.

Jak w każdej tego typu książce, jej autor, przeszedłszy piekło wojny, jest w oczach czytelnika prawdziwym bohaterem. To banalne sformułowanie znajduje jednak potwierdzenie w życiu Lomaksa. Jak sam pisze, była w nim „autodestrukcyjna wola życia”, która zmuszała go do podejmowania radykalnych kroków, dzięki którym udało mu się przeżyć. Ale na przetrwaniu obozu, jego opuszczeniu i powrocie do kraju nie kończy się jego dramat. „Droga do zapomnienia” to nie tylko książka o wojnie, ale także – a może przede wszystkim – o piętnie, jakie odciska ona na dalszym życiu tych, którzy przetrwali. Lomax niemal do końca życia zmagał się ze wspomnieniami, które nie pozwoliły mu normalnie funkcjonować. Nie umiał rozmawiać o tym, co przeżył, więc siłą rzeczy nikt też nie był w stanie go zrozumieć i mu pomóc. Jego droga do zapomnienia była długa i kręta. Nie chodziło o odwet, ale właśnie o zapomnienie, a być może bardziej o zrozumienie tego, dlaczego stało się to, co się stało. Dopiero odnalezienie tłumacza, który był obecny podczas przesłuchań i tortur Lomaksa jest katalizatorem oczyszczenia, psychicznej zmiany, jaka zachodzi w bohaterze. Zwłaszcza, że Takashi Nagase też cierpiał, też przeżywał to, czego był uczestnikiem i też dążył do zapomnienia – poprzez odkupienie swoich win. Książkę napisało samo życie, lepszego finału nie dałoby się wymyślić.

Nie jest sztuką nienawidzić. Sztuką jest umieć wybaczać i nie mścić się. „Droga do zapomnienia” Erica Lomaksa jest lekcją, którą warto sobie przyswoić. Napisana przystępnym językiem, pozbawiona patosu, skupiona na wydarzeniach mało eksplorowanych w literaturze czy mediach, przypadnie do gustu nawet tym czytelnikom, którzy o wojnie czytać nie lubią.

Malwina Sławińska