Niniejszym podejmę się próby krytycznego zrecenzowania biografii jednej z najciekawszych postaci dziewiętnastowiecznej Europy, której nikomu chyba nie trzeba przedstawiać – Elżbiety „Sissi” Wittelsbach, cesarzowej Austrii i królowej Węgier.

Książka (wydana po raz pierwszy w 1981 roku) składa się z przedmowy, kalendarium, czternastu rozdziałów, wykazu źródeł, wykazu skrótów, przypisów, indeksu osób oraz spisu ilustracji (w liczbie dziewięciu). Należy do popularnej serii biograficznej PIW, okładka została więc dostosowana do schematu znanego z innych wydań tegoż cyklu, i jak one wszystkie, jest dość niewygodna w czytaniu (ze względu na to, że format książki jest mały, zbliżony do A5, zaś ona sama obszerna i niezbyt ściśle zszyta z twardą oprawą).

Szata graficzna książki jest bez wątpienia bogata – oprócz wspomnianych już monochromatycznych ilustracji w tekście (pięć wizerunków Elżbiety, czasami w towarzystwie innych osób; rysunek cesarzowej dla jej dzieci; kopie dwóch listów; fotografia z ogrodów prywatnej willi na Korfu) pojawia się także sześć obszernych wklejek z dodatkowymi ilustracjami (niestety, również czarno-białymi; niektóre z nich prócz tego nie grzeszą najlepszą jakością). Przeważnie są to reprodukcje portretów cesarskiej rodziny, choć zdarzają się także fotografie różnych osobliwości – np. drewnianego popiersia Elżbiety z lat dziecięcych oraz jej maski pośmiertnej. Większość z tych ilustracji nie występuje w klasycznej już (choć niekoniecznie rzetelnej) biografii cesarzowej Elżbiety pióra Egona Caesara Cortiego, wydanej w Polsce w 1938 roku, co oczywiście pozytywnie zaskakuje, ale biografia Hamann nie zawiera też wielu reprodukcji znanych mi ze starszej książki – co mnie jeszcze bardziej zdziwiło, zwłaszcza że autorka już we wstępie przyznaje się do korzystania ze spuścizny po Cortim (nie tylko w/w biografii, ale także niektórych sporządzonych przez niego odpisów listów).

Inną ciekawą różnicą pomiędzy biografiami (które pozwolę sobie tu krótko porównać, jako że są to jedyne dostępne w Polsce prace tej objętości poświęcone postaci Elżbiety, a recenzowana przeze mnie książka nieustannie polemizuje z dziełem Cortiego) jest ich podejście do faktów i ich chronologii. Pierwsza trzyma się jej niewolniczo (co może być plusem, gdyż pozwala czytelnikowi, zwłaszcza pod koniec książki, bardzo wygodnie śledzić życie cesarzowej niemal dzień po dniu i godzina po godzinie), a źródła cytuje bardzo wybiórczo (co nie zawsze było związane z ich niedostępnością za czasów autora; we wstępie swojej pracy Hamann pisze: "We wszystkich przypadkach jednak, w których miałam dostęp do źródeł cytowanych przez Cortiego, korzystałam z oryginałów, przy czym z reguły inne rzeczy wydały mi się godne cytowania […]".), kreując nieskazitelny, znany dziś z popkultury wizerunek bohaterki i większości osób z jej otoczenia. W drugiej chronologia jest bardziej umowna (z czasem przyzwyczaiłam się do tego, ale osobiście nie przypadło mi to do gustu – jeśli chcemy upewnić się, pod jaką datą kryje się dane wydarzenie, trzeba zajrzeć albo do kalendarium, albo do przypisów umieszczonych na końcu książki, co męczy i nie zawsze skutkuje uzyskaniem interesującej nas informacji) a ona sama ma charakter raczej faktograficzny. Żonę Franciszka Józefa poznajemy poprzez lekturę rozdziałów poświęconych poszczególnym etapom jej burzliwego życia, podporządkowanym zarówno bieżącej sytuacji politycznej, jak i jej rozmaitym pasjom i maniom. Większość z tych rozdziałów Hamann ukrasza nie tylko fragmentami „odcenzurowanych” po Cortim listów, ale i wyborem z olbrzymiej spuścizny grafomańskiej Sissi. Cesarzowa, zwłaszcza pod koniec życia, wiele tworzyła, wzorując się na swym ulubionym poecie Heinem, i bezlitośnie kpiła sobie z wiedeńskiego dworu oraz jego mieszczańskich wartości (w biografii Cortiego znajdziemy zaledwie kilka, i to stosunkowo najmniej „mięsnych” wierszy Elżbiety – żadnego nie przełożono na nasz język, co utrudnia ich rozumienie osobom nie znającym niemieckiego i daje przewagę biografii Hamann).

Dwa pierwsze rozdziały bardzo pokrótce omawiają dzieciństwo i młodość Elżbiety (któremu Corti poświęcił mimo wszystko więcej uwagi, co mnie u Hamann rozczarowało) oraz jej przyszłego męża; szerzej ich najbliższą rodzinę; sytuację w Austrii i na Krymie na początku lat 50. XIX wieku; zaręczyny i przygotowania do ślubu oraz wszystkie ceremonie towarzyszące temu wydarzeniu, wraz z pierwszą wizytą pary cesarskiej w Czechach. Trzeci i czwarty (Młode małżeństwo, Ucieczka) koncentrują się na dalszych podróżach dyplomatycznych; narodzinach najstarszych dzieci; tragedii siostry Sissi, Marii, którą wraz z mężem wygnano z Królestwa Obojga Sycylii; a także coraz poważniejszych niesnaskach pomiędzy cesarzową a jej teściową. Nie licząc rozdziału szóstego, omawiającego sympatię cesarzowej do Węgier wraz z jej motywami i skutkami, ukoronowaną (sic!) w 1867 roku, dalsza część książki coraz głębiej zatapia nas w świat urojeń, niesłychanie kosztownych podróży, uciekania od obowiązków i bezustannie zmieniających się zamiłowań tej postaci. Widzimy, jak uroda (w gruncie rzeczy oparta bardziej na świadomie kreowanej przez samą zainteresowaną legendzie, niż na rzeczywistych przesłankach) stała się bronią Elżbiety w walce z wrogim jej stronnictwem arcyksiężnej Zofii, a następnie przyczyną jej narcyzmu, anoreksji i chorobliwego zainteresowania pięknem (Sissi gromadziła wizerunki ładnych kobiet, a jej kolekcję, wydaną swego czasu w wersji książkowej w Austrii, opracowała do druku sama Hamann). Dowiadujemy się, jakie Elżbieta wynajdywała sposoby, by nie widywać się z europejskimi monarchami i omijać całe szeregi ceremonii i wydarzeń o randze światowej, w których uczestniczył jej małżonek (choćby wystawę światową w Wiedniu czy otwarcie Kanału Sueskiego), oraz dlaczego nie znosiła jego publicznego manifestowania filantropii, woląc udzielać potajemnie doraźnej pomocy konkretnym jednostkom, szczególnie ubóstwianym przez się ludziom psychicznie chorym. Oglądamy ją na angielskich derbach i na łowach w Irlandii, gdzie zaczęto ją z czasem wdzięcznie określać "królowa za sforą psów"; po chwili zaś uciekającą w świat swojej wybujałej wyobraźni, wierszy (w których sama siebie nazywa Tytanią) i języka greckiego. Poznajemy także bliżej więzi cesarzowej (a w wypadku syna raczej ich brak) z jej młodszymi dziećmi, krewnym Ludwikiem Bawarskim oraz ulubioną aktorką jej męża, Katarzyną Schratt. W końcu przyjdzie nam się - wraz z nią samą - zmierzyć ze starością Elżbiety, naznaczoną lękiem przed ludźmi, a w końcu z jej tragiczną śmiercią w zamachu.

Biografia Hamann, choć bez wątpienia lepsza od książki Cortiego (która po prostu nie mieści się we współczesnych standardach naukowych, nie zawierając bibliografii czy indeksu nazwisk oraz prawie nie posiadając przypisów), nie jest pozbawiona wad. Poza tymi, które już wymieniłam, wspomnę jeszcze o przytoczeniu plotek o rzekomych romansach młodego Franciszka Józefa (nieudokumentowanych żadnym przypisem i jawnie sprzecznych z informacjami zawartymi w jego wydanej w 1990 roku biografii autorstwa Stanisława Grodziskiego, który z naciskiem powtarza, że cesarz otrzymał zbyt surowe wychowanie, aby to było możliwe) i lekkim wybieleniu jednej z, moim zdaniem, niejednoznacznych moralnie postaci. Na stronie 260 czytamy: "[…] po pogrzebie [arcyksiężnej Zofii – dop. mój] wierna dama dworu Elżbiety, Maria Festetics, zanotowała przykre słowa: „Pogrzebaliśmy naszą cesarzową”". Już na stronie 262 ów ciężki zarzut przeciwko lojalności tej kobiety zostaje beztrosko obalony: "Nawet hrabina Festetics, zawsze gotowa usprawiedliwiać Elżbietę..."

Pomimo tych zastrzeżeń, książkę oceniam pozytywnie. Należy pamiętać, że choć obecnie może nie jest już rewolucyjna, to niewątpliwie była taką, gdy po raz pierwszy się ukazała, przełamując potok inspirowanych pracą Cortiego publikacji o niewinnej, nieszczęśliwej władczyni i jej bajkowym, choć smutnym życiu. Styl jest bardzo przyjemny w odbiorze, fakty z reguły dobrze udokumentowane, osądy postaci na ogół wyważone i sprawiedliwe, a układ rozdziałów, choć początkowo trudno połapać się w jego logice, mimo wszystko pozwala szybko wyszukać wybraną wiadomość na temat cesarzowej (o ile nie ma ona związku z jakąś datą, o czym zresztą już pisałam). W przypadku polskiego wydania większość skaz książki (poza wymienionymi są to choćby literówki) wynika zresztą raczej z niechlujstwa osób przygotowujących książkę do druku, niż z winy autorki.

Niniejszym podejmę się próby krytycznego zrecenzowania biografii jednej z najciekawszych postaci dziewiętnastowiecznej Europy, której nikomu chyba nie trzeba przedstawiać – Elżbiety „Sissi” Wittelsbach, cesarzowej Austrii i królowej Węgier.

Książka (wydana po raz pierwszy w 1981 roku) składa się z przedmowy, kalendarium, czternastu rozdziałów, wykazu źródeł, wykazu...