Dwa totalitarne systemy próbujące wyssać z ludzi całą wrażliwość toczą bój na śmierć i życie. Na zgliszczach ludzkich uczuć, które do złudzenia mogą przypominać ruiny spalonych miast, ścierają się dwa utopijne systemy. Brunatny i czerwony, potężne imperia śmierci, zachłystują się ideą dobra społecznego, które dla każdego z nich znaczy coś innego. Agonia ludzkości trwa wystarczająco długo aby zniszczyć wiarę w człowieka i pod postacią łuny pożarów zakryć fizyczne jak i rajskie niebo. Dymy z krematoriów ścielące się nisko nad tym padołem łez nie chcą przepuścić promyków nadziei. Interesy jednostki się nie liczą. Zwyciężyć może jedynie państwo, ten bezlitosny prawny twór, który kształtuje definicję dobra. A cóż jest tym dobrem? Dla faszyzmu zapewne będą nim obozy zagłady, gdzie znikają w pyle z popiołów miliony ludzi uważanych za zbędnych. Dla komunizmu dobro może być wyznacznikiem katorżniczych miejsc pracy, gdzie wypaczone umysły są kierowane na właściwą drogę. Niestety takie już są kręte ścieżki ludzkiego losu. Takie to życie, pełne bezlitosnego cierpienia.

W książce "Życie i los" Wasilija Grossmana, spoiwem wszystkich wątków jest nazwa tragicznego miasta jakim jest Stalingrad. Autor sam nazwał to miejsce punktem przegięcia krzywej ludzkości. To tam nastąpił dramatyczny zwrot w historii II Wojny Światowej. Grossman na przykładzie ludzi pochodzących z różnych środowisk społecznych ukazuje siłę uporu ludzi, którzy często nie mając wyboru, podejmują złe decyzje. Uzmysławia nam, że zwycięstwo państwa to jedno a dobry los narodu to zupełnie inna sprawa. Wobec tego nie wszyscy w równym stopniu mogą się cieszyć osiągnięciami ogółu. Z reguły tracą na tym Ci, którzy mają własne zdanie. Pisarz toczy na kartach tej książki dysputę o wolności i jej granicach. O socjalizmie w którym powinno być prawo do własnego i czystego sumienia.

Jednocześnie przywołuje demony zaniechania sprzed wojny. Wspomina o milczeniu w latach stalinowskich czystek czy też wielkiego głodu rozkułaczanej wsi. Biada temu, kto miałby wtedy ludzkie odruchy i na kogo wszechwładne państwo mogłoby się pogniewać. "Życie i los" prezentuje wiele przykładów, kiedy bezlitosny system, łaskawie pozwala przetrwać ofiarom swoich represji. Może to spotkać zarówno wybitnego naukowca jak i wytrawnego komunistę, którzy w nieoczekiwany sposób podpadną dyktatorowi. Pisarz pokazuje życie, które w swojej niestabilności i niejasności jest nadzwyczaj kruche, nikt nie wie czy jutro nie trafi do lochów Łubianki.

Zatapiając się w długich rozważaniach na temat wolności miałem wrażenie, że ze wszystkich miejsc opisanych w powieści, jedynie bezkresna przestrzeń nadwołżańskich stepów, może świadczyć o nadmiarze tego deficytowego stanu ducha. Poza tym wszędobylska uległość wobec władzy i spoglądanie skąd może przyjść śmierć, może spowodować jedynie przygnębienie czytelnika. Nie może dziwić fakt, że władza radziecka próbowała zniszczyć wszystkie rękopisy tego dzieła. Ta książka podważa sens istnienia totalitarnego systemu, bez wolności nie ma uczciwego i dostatniego życia. Komunizm bał się jak ognia słów, które zachwieją jego niepodzielną władzą opartą na zastraszaniu. Większość akcji dzieje się w Związku Radzieckim ale znajdziemy również momenty, kiedy wydarzenia rozgrywają się na terenach okupowanych przez Niemcy. Jednak nawet wtedy akcja jest ściśle związana z losami rosyjskich bohaterów. Za motto książki uznałbym stwierdzenie, że żaden człowiek nie jest kowalem swojego losu. W dzisiejszych czasach to stwierdzenie wydaje się wręcz archaiczne ale w okresie kiedy żył i pisał Wasilij Grossman nabierało cech prawdy.

Dwa totalitarne systemy próbujące wyssać z ludzi całą wrażliwość toczą bój na śmierć i życie. Na zgliszczach ludzkich uczuć, które do złudzenia mogą przypominać ruiny spalonych miast, ścierają się dwa utopijne systemy. Brunatny i czerwony, potężne imperia śmierci, zachłystują się ideą dobra społecznego, które dla każdego z nich znaczy coś innego. Agonia ludzkości trwa...