„Pytań do samej Niny byłoby znacznie więcej, ale szybko się okazało, że Józef Cyrankiewicz, szanowny małżonek, najmłodszy i najdłużej urzędujący premier w strefie bezpośrednich wpływów Stalina, wbrew temu, co deklarowała, był bardzo dla niej ważny… formalnie, emocjonalnie, ambicjonalnie i pod każdym innym względem”.

Nina Andrycz i Józef Cyrankiewicz byli z całą pewnością niezwykłym małżeństwem. Ona – wielka aktorka, prawdziwa dama, i on – były więzień Auschwitz, a po wojnie najdłużej urzędujący premier PRL-u. Jak to się stało, że wzięli ślub? Jak wyglądało ich codzienne życie? Dlaczego się rozwiedli? Czy rzeczywiście się kochali?

Na te i wiele innych pytań stara się odpowiedzieć Liliana Śnieg-Czaplewska w swojej książce „Nina i Józef. Sceny z życia, które minęło”. Autorka jest dziennikarką i warszawianką z głębi serca – jak sama o sobie mówi. Wydawca reklamuje recenzowany tytuł jako „portret najbardziej kontrowersyjnej pary PRL”. Książka liczy sobie niemal pięćset stron, lecz czyta się ją bardzo szybko. Twarda oprawa sprawia, że jest to solidny wolumin. Obok samego tekstu w środku znajdujemy także sporo zdjęć obojga bohaterów. Jednak recenzowana publikacja nie jest ani klasyczną biografią, ani powieścią czy literaturą faktu. Autorka – moim zdaniem odważnie – połączyła ze sobą kilka stylów, co być może nie każdemu przypadnie do gustu. Przyznaję, że niektóre wstawki mocno mnie zdziwiły, inne zaś uważam za zbyteczne.

Trzeba jeszcze zaznaczyć, że Liliana Śnieg-Czaplewska dobrze znała Ninę, wielokrotnie z nią rozmawiała, pomagała jej w codziennym życiu. Z całą pewnością ma to wpływ na kształt i wymowę książki. Poznajemy życie obojga bohaterów od urodzenia aż do śmierci. Autorka rekonstruuje ich losy, sięgając do oficjalnych dokumentów, rozmawiając z zawodowymi historykami oraz posiłkując się wspomnieniami tych, którzy ich znali. Wyłania się z nich fascynujący obraz ludzi, którzy z całą pewnością odznaczali się na tle szarości Polski Ludowej.

W mojej ocenie mniejszy kłopot jest z postacią Niny Andrycz. Wiadomo, że ta legendarna artystka prowadziła życie godne… wielkiej artystki właśnie. Była bardzo oryginalna i zdecydowana w swoich poglądach. Łączyła ją trudna relacja z matką, z którą wielokrotnie się nie zgadzała. Jej małżeństwo z Cyrankiewiczem owiane było legendami i nieprawdopodobnymi historiami. Nawet dla premiera Nina nie zrezygnowała ze swojego stanowczego zdania, że nie chce mieć dzieci. Poddawała się zabiegom aborcji. Być może to było przyczyną ich rozwodu – Cyrankiewicz marzył bowiem o normalnej rodzinie i dzieciach. Autorka stara się zweryfikować wiele faktów z życia Niny – poczynając od tego, kiedy się faktycznie urodziła. Czy rzeczywiście uciekła z przyjęcia u Stalina, aby zagrać w spektaklu teatralnym?

Dużo więcej kontrowersji wzbudza z pewnością Józef Cyrankiewicz. Mam na myśli głównie okres po II wojnie. Co do jego przedwojennej biografii panuje raczej zgoda. Wiadomo powszechnie, że Cyrankiewicz był więźniem obozu Auschwitz. Jego działalność tam bywa jednak różnie oceniana. Sama autorka wchodzi w bardzo ostrą polemikę z jedną książkową biografią „wiecznego premiera”. Po II wojnie światowej Cyrankiewicz był najdłużej urzędującym polskim premierem. Przystał do obozu komunistycznego. Dlaczego to zrobił? Jak wyjaśniał motywy swojej decyzji? Chociaż w książce zostały poruszone te kwestie, to jednak w mojej ocenie Śnieg-Czaplewska zbyt łatwo rozgrzesza Cyrankiewicza z jego zaangażowania w budowę komunizmu. Można wręcz odnieść wrażenie, że robi z niego swojego rodzaju „pożytecznego idiotę”, którego komuniści wysyłali w oficjalne zagraniczne podróże i który to nie miał absolutnie nic wspólnego z komunistycznym terrorem, nic od niego nie zależało, nic nie mógł zrobić – jednym słowem był takim „kwiatkiem do kożucha”. Czy jednak nie jest to zbyt łagodna ocena? Czy tak inteligentny człowiek, jakim z pewnością był Józef Cyrankiewicz, istotnie o niczym nie wiedział? Czy może raczej nie chciał wiedzieć, co jest czymś zupełnie innym.

„Nina i Józef. Sceny z życia, które minęło” to niezwykle ciekawa książka o dwóch nietuzinkowych postaciach – Ninie Andrycz i Józefie Cyrankiewiczu. Ich niezwykłe małżeństwo było sensacją w Polsce Ludowej. Ich życie to gotowy filmowy scenariusz. Jednak ocenę ich zachowania i postępowania każdy musi wypracować sobie sam. Polecam tę lekturę z pogranicza biografii i historycznego reportażu.

Wojciech Sobański