Przez pierwsze 150 stron żywiłem nadzieję, że jednak, wreszcie przyjdzie odszczekać i przyznać – Dostojewski wielkim pisarzem był. Na nieszczęście moje i Dostojewskiego, „Bracia Karamazow” liczą sobie dobrze ponad 900 stron. A to już wystarczający czas, żeby popsuć najlepsze choćby wrażenie. I Dostojewskiemu, trzeba przyznać, udaje się ta sztuka całkiem nieźle.
Rzecz jest przegadana, to wiadomo, jednak nie tu leży mój zasadniczy problem z odbiorem twórczości wielkiego rosyjskiego klasyka. Ten sprowadza się do stylu Dostojewskiego, który uważam za nieco toporny i w gruncie rzeczy mocno przereklamowany. Owszem, czyta się to dobrze i komunikatywności pisarza nie można nic zarzucić, jednak poza sprawnością pióra nie potrafię się tu doszukać jakichś szczególnych walorów artystycznych. Ironia, wyraźnie na kartach powieści obecna, zbyt często przemienia się w ni to złośliwy, nie to ordynarny rechot prymitywka, nabijającego się z wykreowanych postaci.
Same zaś postaci, to kolejne rozczarowanie. Dostojewski przeszedł do historii literatury jako mistrz powieści psychologicznej i socjologicznej. O ile nie sposób pisarzowi odmówić naprawdę trafnych spostrzeżeń dotyczących kwestii społecznych a czasem również bardzo przenikliwych spostrzeżeń dotyczących ludzkich motywacji, to jednak uważam, że nie potrafił na dłuższą metę budować portretów wiarygodnych, spójnych bohaterów. Na kartach jego książek roi się albo od przerysowanych kreatur, albo przeciwnie - od świętoszkowatych typów. Wszystkim tym postaciom daleko do normalności i przeciętności. Obce są im ludzkie wahania, w tym sensie, że jeżeli Dostojewski raz przypisze danemu bohaterowi jakąś dominującą cechę, to wiadomo, że postać ta nie wyłamie się z narzuconego schematu przez całą powieść a rzeczona cecha będzie determinować wszelkie jej poczynania. Dobro jest tu zbyt dobre i naiwne (Alosza Karamazow), jakieś takie głupio świętoszkowate, franciszkańskie wręcz, zaś zło pisarz przedstawia upiornie i fatalistycznie, tylko po to by na zakończenie rozgrzeszać je głupawym psychologizowaniem. Poczynania postaci są nerwowe, by nie rzec neurotyczne, ich namiętności nadmiernie rozdęte, wydumane, dialogi niezbyt autentyczne, bo zbyt przerysowane. Smutnego wrażenia dopełnia tło powieści. Bohaterowie stawiają uniwersalne pytania o dobro i zło, istnienie Boga oraz jego znaczenie dla człowieka - a wszystko to w atmosferze zabitej dechami rosyjskiej prowincji, gdzie w tle taczają się na wpół osuszone butelczyny, zaś z izby obok dochodzi nas swąd smażonej słoniny. Całość złożona do kupy sprawia wrażenie jakiegoś niezamierzonego rozedrgania, totalnego bigosu emocjonalno - estetycznego i doprawdy nie wiem już, czy Dostojewski chciał mnie swoją literaturą uwznioślić, upodlić, czy też po prostu nie umiał pisać i dlatego wyszło mu to, co wyszło.
Dlaczego zatem, pomimo powyższego kubełka pomyj, aż osiem gwiazdek? Po pierwsze dlatego, że to się po prostu bardzo dobrze czyta, a to już naprawdę coś. Trzeba tylko troszeczkę obniżyć oczekiwania i przestać spodziewać się po Dostojewskim Bóg wie czego, a okazuje się, że mamy do czynienia z bardzo sprawnie napisanym kryminałem, do tego podrasowanym ambitnym przesłaniem. Trzeba też docenić - że bezczelnie zerżnę z recenzji na tylnej okładce - "panoramę powieści", niezwykły rozmach, jaki próbował nadać swojej twórczości rosyjski pisarz. Że moim zdaniem robi to nieudolnie (lub po prostu: nie tak jak bym chciał), nie oznacza, że komuś innemu się nie spodoba. Mnie osobiście najbardziej zaciekawił wątek rozprawy sądowej, gdzie Dostojewski w naprawdę profesjonalny sposób pokazał, jak różne wnioski wysnuć można na podstawie tych samych faktów i jak szerokie pole interpretacyjne otwiera, wydawałoby się, oczywista sprawa. Wątek „sądowy” dedykuję wszystkim ludziom, którzy sądzą, że wszystko jest „oczywiste”, których cechuje „niezbita pewność” co do przebiegu wypadków, zwykle tym większa, im większe profity osiągnąć można wskutek przeforsowania wygodnej dla siebie wersji zdarzeń.

Przez pierwsze 150 stron żywiłem nadzieję, że jednak, wreszcie przyjdzie odszczekać i przyznać – Dostojewski wielkim pisarzem był. Na nieszczęście moje i Dostojewskiego, „Bracia Karamazow” liczą sobie dobrze ponad 900 stron. A to już wystarczający czas, żeby popsuć najlepsze choćby wrażenie. I Dostojewskiemu, trzeba przyznać, udaje się ta sztuka całkiem nieźle.
Rzecz jest...