„Powrót z gwiazd” to klasyczna sf i jedna z łatwiejszych książek Stanisława Lema, i łatwa nie znaczy tu banalna. Załoga statku kosmicznego Prometeusz, po trwającej dekadę wyprawie w nieznane, wraca na Ziemię, na której minęło w tym czasie 127 lat (ciekawostka i gratka dla wszystkich którzy widzą w Lemie genialnego wizjonera; Hal Bregg z kolegami leciał do gwiazdy Formalhaut, na orbicie której w 2008 roku odkryto przez obserwacje teleskopowe pierwszą pozasłoneczną planetę). Tematem książki nie jest jednak wyprawa lecz powrót. I to ludzie przyszłości są pierwszymi Obcymi, których spotykają nasi dzielni astronauci.

Bowiem na ojczystej planecie zastają społeczeństwo kompletnie odmienione. Pokojowe i idealne. „Betryzowane” w procesie chemicznym aplikowanym każdemu noworodkowi, pozbawione instynktu walki, nie znające żadnych niebezpieczeństw, niedoświadczające strachu: dziś nie ma już tragedii. Nie ma nawet jej szansy. Zlikwidowaliśmy piekło namiętności, a wtedy okazało się, że za jednym zamachem i niebo przestało istnieć.

Główny bohater, Hal Bregg, choć zagubiony w niezrozumiałym świecie, zgodnie ze swą naturą nieustępliwego eksploratora cały ten ogrom nowości próbuje pojąć i oswoić. I znajduje ocalenie w miłości.

Pejzaże nowego świata, namalowane przez Lema 55 lat temu, przypominają trochę teraźniejszy Dubaj, a trochę miejski krajobraz z „Piątego elementu”: iglice wysokościowców, wielopoziomowy ruch, zieleń w architekturze ze szkła i plastiku, światło i blask, wszechobecna feeria barw. Czyta się to z fascynacją i podziwem. Zresztą „Powrót z gwiazd” zawiera najchętniej chyba przywoływany przykład celnego lemowego proroctwa - opton, czyli czytnik książek.

Nieodparty urok mają fragmenty ze wspomnieniami Hala. Począwszy od szkolenia astronautów, poprzez bohaterskie czyny na stalaktytowej planetoidzie czy w wielkiej księżycowej dziurze w pobliżu Arktura. Do nich idealnie pasuje przerysowana prostota bohaterów, klasyczność dylematów, moralna solidność opowieści. Natomiast najciekawsza interpretacyjnie i chyba najlepsza w książce scena, rozgrywa się na ziemskim złomowisku automatów. Pobrzmiewa w niej przerażające echo holocaustu, sugestia, że świat bez zła nie może funkcjonować, podpowiedź ohydy czającej się pod pozorami idylli.

Zdecydowanie najmniej lubię romantyczną część Powrotu, a może raczej należałoby powiedzieć, że jej nie lubię wcale. Eri, co przyznaje sam Lem, nie ma krztyny charakteru, a przecież mogłaby być odpowiedzią na narastające w czytelniku pytanie; bo gdy zagłębiamy się w opowieść, to nieodmiennie ono staje się najciekawsze: jacy oni są? ci ludzie- nieludzie? Niestety za odpowiedź musi nam starczyć „mli mli” Olafa. Naiwno-siermiężny charakter ma też sama relacja miłosna. Nasz Hal, Superman i Tarzan, psychicznie przypomina bardziej nastolatka niż mężczyznę, zaś ukochaną zdobywa z gracją King Konga.(Bardzo rozbawiła mnie, nieco złośliwie, przyznaję, okładka amerykańskiego wydania Powrotu z gwiazd z roku 1982, na której Hal jest gorylem a Eri Jessicą Lange). W betryzowanym społeczeństwie przyszłości utrzymuje się podział ról społecznych z roku 1960, kobiety towarzyszą tu mężczyznom, uwieszone ich ramion i wymagające atencji, a gdy wyłamują się z tego schematu, to albo się z tego tłumaczą (Nais), albo okazują szalonymi artystkami (Aen). Można to nazwać staroświeckim urokiem, ale można mizoginicznym widzeniem świata. Mi wydaje się, że w tej cywilizacji letnich temperamentów, Hal Bregg miałby poważny problem z rozróżnieniem kobiet od mężczyzn.

A już naprawdę, fizycznie wzdrygnęłam się (bo co innego wolno artyście, co innego człowiekowi nauki), czytając posłowie, wybitnego skądinąd krytyka literackiego i lemologa Jerzego Jarzębskiego, który też ustawia kobiecość i męskość w opozycji, na dwóch biegunach, jednemu przypisując łagodność, drugiemu heroizm; powtarzając błędne przekonanie Lema, że żyjemy w dwóch odrębnych światach.

Agnieszka Ardanowska

* Cytaty pochodzą z recenzowanej książki.