Robin Dunbar nie jest paleontologiem, ani prymatologiem, ale antropologiem i psychologiem ewolucyjnym. Warto o tym pamiętać, gdy sięga się po jego książkę. W tej biografii naszego gatunku brytyjski naukowiec nie zajmuje się przeglądem najnowszych odkryć kopalnych, ani szczegółową analizą gatunków i podgatunków hominidów, nie angażuje się w spory, które z nich zasługują na oddzielne odgałęzienie na drzewie genealogicznym człowieka - omija tę całą, najbardziej dla wielu badaczy pasjonującą, drobiazgową taksonomię. Bada tylko przełomowe gatunki człowiekowatych, poczynając od australopiteka, przez homo ergaster (i erectus), homo heidelbergensis i człowieka anatomicznie współczesnego. Zatrzymuje się też przy neandertalczyku, by za pomocą swojej autorskiej metody spróbować określić, dlaczego ten tak długo dominujący w Europie gatunek, nie oparł się ekspansji homo sapiens.

Dunbar kilkakrotnie podkreśla że w swojej pracy naukowej odchodzi od tego, co jest podstawą całej paleontologii, czyli „kamieni i kości”. Opierając się o hipotezę mózgu społecznego, wiążąca wielkość mózgu (względną wobec masy ciała) danego gatunku z rozmiarami zawiązywanych w jego ramach społeczności, i opracowane przez siebie modele budżetów społecznych, bada liczebność i sposób funkcjonowania grup wymarłych hominidów. Opisuje społeczności. Budżety czasowe uwzględniają trzy rodzaje aktywności niezbędne dla funkcjonowania każdego gatunku zwierząt - czas na pożywianie się, czas na wymuszony odpoczynek (to ten czas w którym dany gatunek musi odpoczywać, żeby móc fizycznie funkcjonować, oprócz snu, wlicza się tu czas na trawienie, ważny zwłaszcza w przypadku gatunków jedzących ciężkostrawny pokarm i zapobieganie przegrzaniu się), i czas odpoczynku właściwego. Ten ostatni, najbardziej interesujący przedział umożliwia zawiązywanie i utrzymywanie relacji społecznych - u wczesnych hominidów podobnie jak u współczesnych małp było to iskanie. Dopiero po odkryciu śmiechu, artykulacji (śpiewu) i w końcu mowy możliwe było częściowe przesunięcie tej funkcji do innych przedziałów czasowych. Modele budżetów czasowych Robin Dunbar i jego współpracownicy opracowali najpierw dla kilku gatunków współczesnych małp i otrzymali zestawy równań, w których niektóre liczby mają wartości stałe, inne to zmienne wyrażające np. klimat, w jakim dana grupa funkcjonowała. Potem ekstrapolowali je w przeszłość. Dla mnie zaprzęgnięcie nauk statystycznych do badania przodków człowieka na przestrzeni milionów lat jest tym najbardziej fascynującym elementem książki. Ma ono oczywiście określone konsekwencje dla treści. Wyniki badań są tu wyjaśniane szczegółów, Dunbar liczy procenty, szuka wytłumaczeń dla niezgodności w budżetach czasowych, i to dzięki nim plasuje w określonych miejscach prehistorii człowieka tak ważne wydarzenia, jak odkrycie śmiechu, regularne gotowanie - czyli oswojenie ognia, ucztowanie, a w końcu i opowiadanie historii - prowadzące do powstania wierzeń i religii.

Przy całej swojej szczegółowości książka ta jest jednocześnie świetnym wprowadzeniem do paleoantropologii. Dunbar jasno i zwięźle tłumaczy ramy nauk, w których operuje. Poza przeglądem prehistorii człowieka, bardzo ciekawe są dygresje z zakresu socjologii, np. o strukturze i liczebności grup w jakich uczestniczy homo sapiens (od nazwiska brytyjskiego antropologa pochodzi nawet termin liczba Dunbara, o wartości 150, określająca średnią liczbę osób z jakimi pojedynczy człowiek jest w stanie utrzymywać stałe relacje), czy o procesie mentalizacji. Wyjaśnia jak działają metody badań izotopów i jakim cudem badając pierwiastki w prehistorycznych kościach można określić nie tylko czym ale i gdzie dany człowiek się pożywiał, a także zakreślić promień i czas jego migracji - co znowu pozwala badać strukturę społeczną, np. czy to samce czy samice częściej po przekroczeniu dojrzałości musiały zmieniać grupę.

Spotkałam się z zarzutami, że książka zawiera poważne błędy merytoryczne. Nie zauważyłam ich. Nie jestem specjalistą więc oczywiście mogłam przegapić nawet spore potknięcia, ale przytaczany jako przykład błąd odnotowałam, tylko że zaliczam go do normalnych wpadek korektorskich: wywód na temat dna mitochondrialnego (na stronie 238) prowadzony jest poprawnie, z wyjątkiem pierwszego zdania z błędem. Warto też nadmienić, że czym jest to nietypowe DNA autor tłumaczy już ponad stron wcześniej, poprawnie oczywiście. Trudno więc zarzucać autorowi (albo tłumaczowi) niewiedzę w temacie. Piszę o tym, bo nie chciałabym żeby zbyt lekko postawione zarzuty zniechęciły przyszłych czytelników.

Trudne są wykresy, którymi Dunbar posługuje się obficie. Mają one charakter naukowy i są nośnikiem informacji, nie zaś przyjemną wizualizacją, trochę szkoda że nie dało sie znaleźć jakiegoś pośredniego, czytelniejszego rozwiązania. Za to znakomitym ułatwieniem jest umieszczony na końcu książki szczegółowy indeks pojęć.

„Człowiek, biografia” jest fascynującą podróżą w głąb czasu i niezwykłym przewodnikiem po możliwościach nauki. Posiada cechę nie do przecenienia w pozycjach popularnonaukowych: otwiera przed nami wiele drzwi. Polecam.

Agnieszka Ardanowska