„Na Czerniakowskiej, Górnej, na Woli,
W ciemnych spelunkach, gdzie życie wre,
Hej! tam w kompani często do woli
Noc całą Mańka bawiła się,
Lecz czasem coś ją tak za serce ściśnie
I sama nie wie czemu się cni.
Psia krew! aż szklanka rzucona pryśnie
Ech! co tam, Mańka, w oczach twych łzy?”*


„Mojemu rodzinnemu miastu – Warszawie
Autor”**


Sięgnęłam po powieść Leopolda Tyrmanda dosyć późno, bo dopiero pół wieku od jej wydania. Być może stało się tak dlatego, że kończyłam liceum w czasach, kiedy tytuł, ani autor powieści – nie przechodził jeszcze polonistom przez gardło. Nie czytałam książki „w konspiracji”, kiedy zakazane woluminy krążyły między znajomymi. Nie mieszkam w stolicy, więc nie kieruję mną „lokalny patriotyzm”, jednym słowem - nie doświadczyłam chęci poznania smaku zakazanego owocu, a potem tej „romantycznej” otoczki, atmosfery skandalu i tajemnicy, która powieści towarzyszyła. Trafiła natomiast teraz w me ręce książka, która cieszy się pewną ugruntowaną sławą, powieść–legenda, wymykająca się próbom klasyfikacji, okrzyknięta kryminałem, romansem brukowym, powieścią komiksową lub sensacyjną, posiadającą tak licznych wielbicieli jak i zagorzałych przeciwników…Wypada po przeczytaniu powieści wstąpić do odpowiedniej frakcji …

„Zły” to powieść obrazująca powojenne społeczeństwo warszawskie. Niekoniecznie jest to obraz „politycznie poprawny” i sielankowy (wyobrażam sobie wrażenie jaki wywołała na ówczesnej władzy), autor skupia się na ukazaniu „ciemnej stony ulicy” – na zobrazowaniu marginesu społecznego i półświatka. Autor portretuje całą gamę „czarnych charakterów” od zwykłych chuliganów, poprzez koników, malwersantów, cinkciarzy, aż do oprychów ubranych w nienaganne garnitury, zorganizowanych w niemal mafijną strukturę. Dla kontrastu ukazuje także jednostki uczciwe i szlachetne: zakochaną dziewczynę, staruszka o bujnej, chwalebnej wojennej przeszłości, tramwajarzy, lekarzy, inteligentnego milicjanta, śmietankę warszawskich reporterów. Wszystkie te postaci łączy jedno – są w jakiś sposób związane lub chcą rozwikłać tajemnicę nieuchwytnego mściciela, który pojawia się wszędzie tam, gdzie dzieje się zło i wymierza własnymi pięściami sprawidliwość. Wobec mściciela toczy się równolegle kilka śledztw – dotrzeć do niego chcą zarówno sprzymierzeńcy jak i wrogowie (cały chuligański światek), dziennikarze goniący za sensacją, wreszcie władze, bo działalność „Złego” wymyka się wszelkim konwenansom, a samosąd jest sprzeczny z prawem.

„Zły” to powieść z epickim rozmachem ukazująca powojenną, PRL-owską Warszawę, jeszcze do końca nie odgruzowaną, pełną ruin i okaleczonych domów, ale też pełną rusztowań i innych śladów świadczących o „powszechnej odbudowie”. To powieść , w której autor uchwycił „specyfikę” miasta –jego stołeczny, powojenny klimat - z przepełniomymi tramwajami, krzykliwymi bazarami, ulicami i dzielnicami, szczegółami architektonicznymi, ciemnymi bramami, kawiarniami (a zwłaszcza spelunami); a także zobrazował „warszawskość” jego mieszkańców w ich gwarze, modzie, a nawet w sposobie chodzenia. Książka Tyrmanda to PIEŚŃ O WARSZAWIE i o jej mieszkańcach, przedstawiona z dużą dozą realizmu, z miłością, z lekką skłonnością do karykatury, ale też nie pozbawioną kpiny.

Czy można zachwycić się obrazem takiej Warszawy, jaką z wielkim pietyzmem, realizmem do bólu, ale przecież z miłością odmalował Tyrmand? Nie jest to przecież wizja sielankowej Arkadii…Przyznaję się, że z niekłamaną przyjemnością przepadłam na długie godziny w tym świecie, gdyż jest dokładnie, tak jak o „Złym” pisał Witold Gombrowicz: bo to wszystko lśni, tryska, brzmi, śpiewa... Warszawskie ulice tętnią życiem, a postaci żyją, kochają, cierpią, przeżywają rozterki miłosne i wyrzuty sumienia. Powieść tchnie autentyzmem, a efekt ten pisarz uzyskał dzięki żywemu, plastycznemu językowi i własnym znakomitym obserwacjom społeczno-obyczajowym. To nic, że powieść troszkę „trąci myszką” – odpowiadam przeciwnikom - pozostaje przecież walor historyczno-społeczny.

* "Czarna Mańka" - fragment ballady warszawskiej, autor: Stanisław Grzesiuk
** Dedykacja autora

„Na Czerniakowskiej, Górnej, na Woli,
W ciemnych spelunkach, gdzie życie wre,
Hej! tam w kompani często do woli
Noc całą Mańka bawiła się,
Lecz czasem coś ją tak za serce ściśnie
I sama nie wie czemu się cni.
Psia krew! aż szklanka rzucona pryśnie
Ech! co tam, Mańka, w oczach twych łzy?”*


„Mojemu rodzinnemu miastu – Warszawie
Autor”**


Sięgnęłam po powieść...