Ale jeśli ludzie są wolni w swych czynach i zamiarach, to również tworzą historię w sposób wolny. Ludzie są wolni, odrzekł Ambrogio, lecz historia nie jest. Jest w niej tyle, jak sam mówisz, czynów i zamiarów, że nie można połączyć ich w całość i ogarnia je tylko Bóg. Powiedziałbym nawet, że to nie ludzie są wolni, lecz człowiek. A krzyżującą się ludzką wolę upodobniłbym do pluskiew w naczyniu: widać, że się ruszają, ale czy w jakimś konkretnym kierunku? Dlatego historia nie ma celu, podobnie jak nie ma go ludzkość. Cel ma tylko człowiek, a i to nie zawsze.

Ale jeśli ludzie są wolni w swych czynach i zamiarach, to również tworzą historię w sposób wolny. Ludzie są wolni, odrzekł Ambrogio, lecz hi...

Nie ma ich, powie Parchomienko, wyjechali na zawsze. Za długo się pan zbierał; choć tak właściwie nie chodzi tutaj o czas, bo prawdziwa miłość stoi ponad czasem. Mogłaby czekać nawet całe życie. (Parchomienko westchnie). Przyczyny obecnych wydarzeń należy szukać w braku wewnętrznego ognia. Pańskie nieszczęście polega na tym, że nie potrafi pan wyciągnąć ostatecznych wniosków. Boi się pan, że podjęta decyzja pozbawi pana możliwości wyboru, i to paraliżuje pana wolę. Nawet teraz nie wie pan, po co przyjechał. A tymczasem przegapił pan to najlepsze, co przygotowało panu życie. Miał pan, że tak powiem, wszelkie warunki, jakie tylko może dać człowiekowi natura: mieszkanie na cichej pskowskiej ulicy, stare lipy pod oknem, piękna muzyka za ścianą. Nie skorzystał pan z żadnej z wymienionych przeze mnie rzeczy i pańska obecna podróż, podobnie zresztą jak poprzednia, to zwykła strata czasu.

Nie ma ich, powie Parchomienko, wyjechali na zawsze. Za długo się pan zbierał; choć tak właściwie nie chodzi tutaj o czas, bo prawdziwa miło...

Nieobecnych przyjaciół wspominaj w towarzystwie obecnych, żeby ci, słysząc to, wiedzieli, że o nich też nie zapominasz.

Nieobecnych przyjaciół wspominaj w towarzystwie obecnych, żeby ci, słysząc to, wiedzieli, że o nich też nie zapominasz.