„Nawroty nocy” z 1969 roku to druga powieść w dorobku Patricka Modiano, mającego wówczas 24 lata. Oryginalny tytuł to „La Ronde de nuit” (Nocna straż), nawiązujący do słynnego obrazu Rembrandta. Akcja powieści, podobnie jak debiutanckiej, o rok wcześniejszej „La Place de l'Étoile”, rozgrywa się w okupowanym Paryżu, a głównym bohaterem obydwu jest młody człowiek z półświatka, kolaborujący z Gestapo. W tym momencie trudno nie ulec pokusie biografizmu i nie wspomnieć, że postać ta jest wyraźnie wzorowana na ojcu pisarza, Albercie Modiano*. Ten włoski Żyd w czasie wojny z powodzeniem zajmował się w Paryżu czarnorynkowym handlem, co było możliwe jedynie dzięki współpracy z okupantem. Nic więc dziwnego, że pierwsza powieść syna tak bardzo nie spodobała się monsieur Modiano, że próbował wykupić cały jej nakład**.

Forma „Nawrotów nocy” jest niewątpliwie równie ważna jak treść, wyraźnie też wskazuje na czas i miejsce powstania utworu. Lata 60. ubiegłego wieku to okres dominacji w literaturze francuskiej nouveau roman, gdy nad Sekwaną najwyżej ceniono literacki eksperyment i przyznawano laury takim pisarzom, jak Alain Robbe-Grillet czy Michel Butor. Młody Modiano wyraźnie pozostawał pod wpływem tych wzorów, o czym możemy się przekonać już od pierwszych zdań powieści. Bez żadnych wstępów trafiamy w sam środek akcji, gdy późną nocą rozbawione towarzystwo pojawia się w hotelu. Dość powiedzieć, że tylko na pierwszych dwóch stronach autor wymienia z imienia lub nazwiska 15 różnych osób - bez choćby słowa wyjaśnienia 'who is who'. Czytając tę wyliczankę, pomyślałem, że dokończenie lektury tej niewielkiej książki może się jednak okazać sporym wyzwaniem.

Na szczęście mogę uspokoić wszystkich zainteresowanych, że młody Modiano nie przeholował z eksperymentowaniem na cierpliwości czytelnika. Kolejne strony powieści przynoszą coraz więcej informacji na temat głównego bohatera i jego kompanów. Fałszywe baronowe i hrabiowie wspólnie z pospolitymi przestępcami robią ciemne interesy za wiedzą lub na zlecenie protektorów z Gestapo. Nie wykazują przy tym żadnych moralnych skrupułów, za to bardzo wiele niepokoju o przyszłość. Możemy się domyślać, że czas akcji obejmuje ten etap wojny, kiedy wojska tysiącletniej III Rzeszy były w odwrocie już na wszystkich frontach. Stąd tyle desperacji w na pozór beztroskiej wesołości tych francuskich szmalcowników i kolaborantów.

Główny bohater jest najbardziej niedookreśloną postacią w całym tym towarzystwie, a jego życiowe wybory są przedstawione jako przypadkowe. Decyduje o nich nie on sam, ale zbiegi okoliczności i wola innych. Można w tym dostrzec polemikę z egzystencjalizmem, gdzie bohaterowie zawsze brali pełną odpowiedzialność za swoje decyzje. Inaczej to wygląda w mrokach okupacji, wydaje się sugerować Modiano. Wojna pozostawia do wyboru zaledwie kilka z góry przygotowanych ról. Możesz wybrać kolaborację lub resistance, ewentualnie próbować uciec od tego wszystkiego. Ale nieraz to inni wybierają za ciebie.

Wczesna powieść noblisty jak najbardziej zasługuje na uwagę. Wprawdzie jej początek to zupełny chaos, przypominający dźwięki strojącej instrumenty orkiestry, jednak na kolejnych stronach autor prowadzi narrację w sposób coraz bardziej uporządkowany. Co nie znaczy, że wszystkie wątpliwości zostają wyjaśnione, a zagadki rozwiązane. Ta układanka do końca pozostaje w znacznym stopniu niedokończona - co bynajmniej nie odbiera jej uroku i sugestywności. Pod koniec lektury zacząłem sobie wyobrażać ewentualną ekranizację „Nawrotów nocy”. Byłby to film czarno-biały, w konwencji kina noir, gdzie w pierwszej scenie eleganckie panie palą cygaretki, a panowie w smokingach wiozą je masywnymi Bentleyami i Citroenami 11CV przez zaciemnione ulice Paryża do hotelu, w którym za chwilę wszyscy będą tańczyć z pozorną beztroską slow-foxa.

Bogusław Karpowicz

* www.thelocal.fr/20141210/ten-things-to-know-about-patrick-modiano
** en.wikipedia.org/wiki/Patrick_Modiano