Znakomita książka poruszająca wiele interesujących tematów z wielu dziedzin. Tytułowy bonobo, gatunek małpy człekokształtnej z rodziny człowiekowatych, stał się słynny kilkadziesiąt lat temu ze względu na swój rozwiązły styl życia: bonobo uprawiają seks na powitanie, pożegnanie, aby się pogodzić, aby uniknąć walki i w wielu, wielu innych sytuacjach. Nie stronią też od kontaktów homoseksualnych, zabaw oralnych, analnych, seksu grupowego i generalnie niemal wszystkiego co można znaleźć w zakamarkach ludzkiego internetu. Prócz tego bonobo są bardzo mało agresywne, ich dieta jest w dużej mierze wegetariańska, a społeczność silnie matriarchalna, nic więc dziwnego, że zyskały sobie miano "małpich hippisów" i zafascynowały wielu lewicowych komentatorów, którzy chcieli je wykorzystać do swoich celów. De Waal przybliża nam nieco życie tych interesujących małpek, pokazując jednocześnie, że nie wszystko przebiega u nich tak kolorowo i bezboleśnie, jak by niektórzy chcieli.

Ale dość o tym, nie o bonobo jest wszakże ta książka. Te naczelne są tylko pretekstem (a także zmyślnym banerem reklamowym) do rozważań nad pochodzeniem ludzkiej moralności. Filozofowie od zawsze dumali i dumają skąd też wzięła się ta moralność i jak ona właściwie powinna wyglądać. Czy to Bóg nam ją zesłał, kosmici przywieźli, a może rozwijała się tysiącleciami jak wszystko w nas, czy też była zaklęta w czarnym monolicie jak u Kubricka, lub przypałętała się do nas jeszcze innymi drogami? No bo to, że np. kradzież uważamy za coś złego skądś się przecież musiało wziąć. W sumie zdecydowanie lepiej poczekać aż ktoś się napracuje, a potem mu jego owoce pracy zabrać, z jakichś powodów jednak tego nie robimy. Dlaczego? De Waal nie ma tu wątpliwości: odpowiedzi należy szukać w ewolucji, moralność bowiem wyewoluowała tak jak wszystko inne, a na dowód tego przedstawia wiele przykładów ze świata zwierzęcego, gdzie możemy obserwować mnóstwo zachowań, które moglibyśmy określić jako proto-etyczne, czy też proto-praworządne. Zwierzęta najbliższe nam genetycznie, tj. szympansy i bonobo, wymierzają kary, nie zgadzają się na nieuczciwe traktowanie, współpracują ze sobą, okazują bezinteresowną czułość, potrafią się przyjaźnić, są empatyczne. Wykazują zaskakująco dużo cech, które mogłyby zdawać się typowo ludzkie. Być może tylko tak kooperujące gatunki mogły osiągnąć sukces ewolucyjny, inne po prostu nie trafiły w odpowiednie mutacje i przegrały ten wyścig empatycznych zbrojeń. I tak powstała moralność jaką znamy. Nie jest to jakiś nowatorski pomysł, jednak de Waal przywołuje mnóstwo ciekawych przykładów zachowań ze zwierzęcego świata, tym samym przenosząc dyskusję na zupełnie inny poziom. Na końcu recenzji dwa takie przykłady z książki.

No dobrze, ale co w tytule robi ateista? Tego już chyba łatwo się domyśleć. Skoro moralność ewoluowała, a jej zalążki obserwujemy także u najbliższych nam zwierzęcych krewnych, można tym samym stwierdzić, że to nie Bóg zesłał nam uniwersalne dla nas prawa, a powstały one na tej samej zasadzie co uszy, czy ręce: wyewoluowały. W ten sposób eliminujemy Boga z kolejnej istotnej dziedziny życia, pozostawiając mu coraz mniej przestrzeni na jakąkolwiek uzasadnioną obecność. "Bonobo i ateista" jawi się więc w tym momencie jako jeszcze jeden antyreligjny elaborat. Jednak de Waal, i dzięki mu za to, idzie w zupełnie innym kierunku: bardzo umiarkowanie podchodzi do krytyki religii, za to dość mocno atakuje niektórych... ateistów. I robi się ciekawiej.

Holenderski naukowiec wyznaje następujący pogląd: to moralność istniała najpierw, a dopiero potem pojawiła się religia, by tę moralność ugruntować i dbać o trzymanie się jej reguł w coraz bardziej rozbudowanych społecznościach, w których sąsiedzka kontrola przestawała być wystarczająco skuteczna. Wymyślono więc kontrolę nadprzyrodzoną. Tym samym de Waal staje w obronie religii, i odpiera w jej imieniu ataki ze strony, jak ich sam nazywa, wojujących neoateistów. Krytykuje Rcharda Dawkinsa, Sama Harrisa i im podobnych, którzy w religii widzą samo zło, zwraca uwagę że religia prawdopodobnie pełniła kiedyś bardzo ważną funkcję w konstruowaniu i zespalaniu naszej moralności, i wcale nie jest powiedziane, że nadal tej funkcji nie pełni. Dlatego de Waal postuluje z rozwagą podchodzić do łatwo rzucanych postulatów definitywnego odrzucania religii. Nie ukrywa, że jest zafascynowany wielkim zachodnioeuropejskim projektem powszechnej laicyzacji, nie ukrywa też, że trzyma - jako zadeklarowany ateista - za tej projekt kciuki. Jednak w przeciwieństwie do wielu kolegów po fachu i współczesnych ateistycznych kaznodziei, nie jest pewny finału tego eksperymentu. Może religia jest jednak dużo bardziej istotnym elementem spajającym społeczeństwo niż się wielu obecnie wydaje?

Książka jest naprawdę ciekawa, łączy filozofię z biologią i ewolucją, oferując fascynujący traktat o etyce na bazie wiedzy stricte naukowej. Co prawda traktat jest nieco chaotyczny, myśli porozrzucane tu i tam, bez jakiegoś spójnego rdzenia prowadzenia wywodu. Widać że de Waal jest przede wszystkim prymatologiem, a dopiero potem, w odpowiedniej kolejności: filozofem amatorem i średnim pisarzem. Ale wszystkie te niedoskonałości można, a nawet trzeba, "Bonobo i ateiście" wybaczyć. Zbyt dużo interesującej wiedzy jest w tej książce, aby na serio czepiać się jakichś literackich niedociągnięć.

I na koniec dwa wspomniane przykłady ze świata zwierząt zachowań podejrzanie praworządnych.

1. Pierwsza historia dotyczy grupy szympansów znajdujących się w ośrodku badawczym. Codziennie rano były wypuszczane na zewnątrz do stworzonego dla nich parku, a wieczorem musiały wrócić do swoich sypialni. Kolacja była podawana dopiero wtedy, gdy wszystkie szympansy powrócą do klatek. Zazwyczaj nie było z tym problemu, jednak pewnego dnia, dwie młode samice chciały dłużej pobawić się na dworze, opóźniły tym samym znacząco czas kolacji, wywołując irytację reszty grupy. Badacze bojąc się jakiejś zemsty, postanowili odseparować na noc dwie feralne małpki od reszty grupy, by uspokoić nastoje. Nic to jednak nie pomogło: gdy tylko następnego dnia szympansy znów wypuszczono na zewnątrz, cała stado, gdy tylko zauważyło dwie bumelantki, ruszyło za nimi w pogoń, a po złapaniu brutalnie wymierzyło sprawiedliwość. Poturbowane małpki długo nie mogły dojść do siebie, tego dnia jako pierwsze wróciły do sypialni (co udowadnia, że doskonale rozumiały za co zostały ukarane), a później już nigdy nie spóźniły się na kolację. Czy ta historia nie przypomina w pewnym stopniu ludzkiego wymiaru sprawiedliwości? Małpie społeczeństwo, mimo że kryminaliści zbiegli, nie zapomniało o ich winie, schwytało po czasie i wymierzyło karę.

2. Druga historia opowiada o pewnym eksperymencie: dwie kapucynki umiejscowione w klatkach obok siebie, tak aby mogły się nawzajem obserwować, miały wykonać proste polecenia, w zamian dostając nagrodę. Obie miały dokładnie to samo do wykonania, jednak jedna z nich została nagradzana winogronem (stojącym wysoko w hierarchii małpich smaków), a druga marnym kawałkiem ogórka. Gdy ta, która dostawała ogórek zorientował się co się dzieje **odmawiała przyjęcia swojej nagrody**. Chociaż niewątpliwie lepiej mieć ogórek niż nic, kapucynka wybierała nic, czując się zwyczajnie oszukiwaną. Jeszcze bardziej szokujące były kolejne tego typu badania. Wykazano w nich, że "szympansy częściej odmówią wysoko cenionego przez nich winogrona, kiedy inny szympans otrzyma nisko cenioną marchewkę, niż gdy druga małpa także dostanie winogrono". Tak więc małpy w trosce o innych i w trosce o sprawiedliwość są w stanie odmawiać własnej przyjemności.

Tego typu przykładów, ciekawostek ze świata zwierząt, nie tylko naczelnych, jest w książce bardzo wiele. Plus tego mnóstwo innych interesujących uwag, jak chociażby o wpadaniu w dogmatyzm przez wielu naukowców. Naprawdę warto przeczytać.

Znakomita książka poruszająca wiele interesujących tematów z wielu dziedzin. Tytułowy bonobo, gatunek małpy człekokształtnej z rodziny człowiekowatych, stał się słynny kilkadziesiąt lat temu ze względu na swój rozwiązły styl życia: bonobo uprawiają seks na powitanie, pożegnanie, aby się pogodzić, aby uniknąć walki i w wielu, wielu innych sytuacjach. Nie stronią też od...