Nie daję panu żadnych poleceń ani instrukcji. Nie reprezentuje pan polskiego rządu ani jego polityki. Ułatwienia, jakie panu stworzymy, mają charakter czysto techniczny. Pańskie zadanie polega tylko na obiektywnym przedstawieniu tego, co pan widział, co przeżył i co kazano panu opowiedzieć o ludziach w Polsce i innych okupowanych krajach Europy. Powyższy cytat, pochodzący z ostatniego rozdziału książki „Tajne państwo” Jana Karskiego, precyzyjnie oddaje wskazówki (o ile w ogóle można o nich mówić), które prawdopodobnie towarzyszyły kurierowi, emisariuszowi Polskiego Państwa Podziemnego oraz świadkowi Holokaustu przy tworzeniu wspomnień, odsłaniających kulisy funkcjonowania okupowanej Polski i struktur Podziemia.

Książka Karskiego „The Story of a Secret State” po raz pierwszy ukazała się w 1944 w Stanach Zjednoczonych i osiągnęła nakład ponad 360 tysięcy egzemplarzy. Jej opublikowanie przez Znak Horyzont umożliwia wreszcie konfrontację z tym dziełem także polskiemu czytelnikowi. Wydawca dołożył wszelkich starań, by polski przekład „Tajnego państwa” był rzetelny, wzbogacony merytorycznym i profesjonalnym komentarzem, zaopatrzony w dodatki uzupełniające lekturę: przypisy, klucz, aneks, indeks osób i fotografie. Warto zapoznać się też z dodatkowymi artykułami i dokumentami, jak również z niezwykłym wywiadem z autorem przeprowadzonym w 1999 roku, na rok przed jego śmiercią. Bez wątpienia widoczna jest w tej edycji współpraca profesjonalistów, którym udało się przybliżyć wyjątkową postać, jednocześnie nie czyniąc lektury uciążliwą czy faktograficznie przeładowaną.

„Tajne państwo” Jana Karskiego odtwarza dzieje i struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Autor, bohaterski kurier Polski Walczącej, wyraźnie daje czytelnikowi do zrozumienia, że podczas drugiej wojny światowej nie mieliśmy do czynienia z jakimś tam ruchem oporu, lecz w znaczeniu dosłownym – z tajnym państwem. Państwem, które prowadziło kontakty zewnętrzne i wewnętrzne, miało swoją organizację, przywódców, propagandę, konspiracyjną prasę, polityczną reprezentację, administrację, wojsko, szkolnictwo. Karski opisuje rozwój Podziemia od momentu jego powstania. Szkicuje dokładnie metody działania w konspiracji. Analizuje założenia i sposoby funkcjonowania w Podziemnym Państwie. Opowiada o sukcesach i porażkach Polski Walczącej, o złudnych nadziejach na rychły koniec wojny, o znaczeniu klęski w Polsce i o tym, dlaczego wojna dla Polaków każdorazowo przybiera wymiar totalny.

Relację Jana Karskiego czytałoby się momentami niczym znakomicie napisaną powieść sensacyjną, gdyby nie fakt, że wszystkie opisane wydarzenia są prawdziwe i nierzadko tragiczne. Książka obfituje bowiem w spektakularne ucieczki najpierw z rosyjskiej, a później z niemieckiej niewoli, wyrafinowane metody walki z Gestapo, wyroki śmierci wydawane i wykonywane na zdrajcach i kolaborantach, podróże podejmowane z narażeniem życia, bohaterów z powodzeniem funkcjonujących pod fałszywymi nazwiskami przez wiele lat oraz szpiegów. Jednak w ostatecznym rozrachunku jest to dramatyczna opowieść o ofiarach torturowanych w nazistowskich więzieniach, o próbach samobójczych podejmowanych z obawy, że więcej bólu człowiek nie zdoła już znieść. Jest to również świadectwo tragicznego losu ludności cywilnej, psychicznego ciężaru wojny, który dla wielu okazał się nie do uniesienia.

Na uwagę podczas lektury zasługuje uwydatnienie przez Karskiego roli kobiet podczas drugiej wojny światowej oraz ich często niedocenianej działalności w Podziemnym Państwie. Łączniczki do roboty konspiracyjnej nadawały się idealnie. Właściwie muszę stwierdzić, że wbrew rozpowszechnionej na całym świecie opinii, iż kobiety są gadatliwe i niedyskretne, moje własne doświadczenia skłoniły mnie do przekonania, że na ogół sprawdzają się one w konspiracji lepiej od mężczyzn. (…) Szybciej dostrzegają niebezpieczeństwo, za to rzadziej niż mężczyźni przejawiają skłonność do chowania głowy w piasek. (…) Odznaczają się większą ostrożnością, dyskrecją i zdrowym rozsądkiem. Przeciętna kobieta, która angażuje się w sekretne działania polityczne, wykazuje znacznie większy „zmysł konspiracyjny” niż typowy mężczyzna. Karski zwraca też w swojej relacji uwagę na matki, żony i córki mężczyzn z ruchu podziemnego, dla których nieszczęścia, funkcjonowanie w permanentnym strachu oraz poczucie zagrożenia były codziennością. Autor wspomina także dramatyczne losy wielu żon konspiratorów, które często ginęły jako męczennice. Pisze również o odwadze młodych dziewcząt, okrutnie torturowanych za kolportaż podziemnej prasy. To dostrzeżenie roli kobiet w wojennej rzeczywistości wydaje się tym bardziej cenne i pozytywnie zaskakujące, że książka powstała 70 lat temu.

„Tajne państwo” napisane jest prostym, przystępnym, żywym i wiarygodnym językiem. Krótkie, zwięzłe w swej formie i przemyślane rozdziały jedynie ułatwiają lekturę. W swoim fabularyzowanym pamiętniku Jan Karski utrwala nie tylko spotkania z wielkimi osobistościami, z którymi dane mu było rozmawiać, jak Franklin Delano Roosevelt czy generał Władysław Sikorski, lecz z równą uwagą wspomina przyjaciół, rodzeństwo, nieznane mu bliżej osoby, które przyczyniły się do jego przetrwania. Mimo niecodziennych zasług nie przypisuje sobie nadzwyczajnej roli. Wręcz przeciwnie, z lektury wyłania się skromny i krytyczny wobec siebie człowiek. Mężczyzna, który przyznaje, że zdarzało mu się w swojej działalności popełniać błędy, które czasem kosztowały kogoś życie.

„Tajne państwo” to lektura warta więcej niż kilka podręczników do historii. To książka zdecydowanie lepsza od większości znanych mi filmów dotyczących drugiej wojny światowej. Nie pojmuję, dlaczego jest to, jak dotąd, historia niesfilmowana. To reporterska relacja o polskim Podziemiu, zdawana przez jedną z najwybitniejszych postaci XX stulecia.

Ewelina Tondys