Załóżmy przez moment, że we wrześniu 1939 r. armie Francji i Wielkiej Brytanii wypełniają swoje sojusznicze zobowiązania i uderzają na Niemcy od zachodu. Przestraszony Związek Radziecki grzecznie siedzi za granicami wytyczonymi w Traktacie Ryskim. Polska wspólnie z nowymi sojusznikami dokonuje rozbioru Niemiec i rozwija się w spokoju, nietknięta koszmarnymi stratami ludzkimi, materialnymi i terytorialnymi, które w rzeczywistej historii stały się jej udziałem po niemal sześcioletniej wojnie.

Temat to nie nowy i niejednokrotnie wałkowany w naszej literaturze, przede wszystkim w beletrystyce. Postanowił wziąć go na warsztat także Ziemowit Szczerek, dziennikarz. Tyle tylko, że wychodząc od sytuacji w II Rzeczpospolitej w przededniu wojny postanowił się on zastanowić nad dalszymi losami Polski bez ubierania tego w fabułę, a raczej jako coś w stylu książki popularnonaukowej.

Autor zaczyna od analizy sytuacji społeczno-politycznej końca lat 30. ubiegłego wieku. Jest to analiza z konieczności dość skąpa, ale nie można powiedzieć, by była pobieżna. Autor dość starannie przedstawia różne aspekty międzywojennego państwa polskiego, począwszy od nieprzystającego do dzisiejszych demokratycznych standardów systemu politycznego, przez niełatwą strukturę i sytuację gospodarki, konflikty narodowościowe, aż po skomplikowane relacje ówczesnej Polski z sąsiadami. Potem zabiera się do gdybania i jest to ten moment, kiedy książka przestała mi się podobać.

Nie słucham radia, nazwiska autora nie kojarzę i nie miałem z nim nigdy do czynienia. Ale niemal na każdej stronie czułem się, jakbym czytał „Gazetę Wyborczą”. Autor zakłada mianowicie, że Polacy to naród niezdolny do wypracowania czegokolwiek pozytywnego. Po wygranej wojnie górę według niego wzięłoby skrajnie militarystytczne i nacjonalistyczne skrzydło sanacji, Polska próbowałaby stać się mocarstwem regionalnym, pompowana zagranicznymi kredytami, jednak słaba gospodarka i prymitywizm rozwoju społecznego by to uniemożliwił. Do tego nieumiejętność rozwiązania napięć między narodowościami i religiami, i kryzys, gdy zagraniczne kredyty zostaną przejedzone i nie ma ich z czego spłacać. Ot taki faszyzująco katolicko-autorytarny reżim w prymitywnej, zacofanej Polsce, żerujący na tradycyjnym polskim antysemityzmie. Coś w stylu Hiszpanii Franco. Czytając między wierszami można by odnieść wrażenie, że ta wojna właściwie nie zaszkodziła Polsce, PRL dokonał nieprawdopodobnego skoku cywilizacyjnego i właściwie ta alternatywna Polska nie byłaby inna od dzisiejszej, tylko że rozdzierana konfliktem z Żydami i Ukraińcami.

Oczywiście wiele w tej koncepcji jest spostrzeżeń całkiem słusznych. Były w sanacyjnych władzach odłamy faszyzujące. Na pewno rozwiązanie kwestii asymilacji Żydów i jakaś forma autonomii dla Ukraińców okazałby się kwestiami palącymi. Ale autor zdaje się niemal zupełnie zapominać, że po pierwsze istniały w Polsce siły opozycyjne, znacznie lepiej postrzegane na zachodzie, który, tak jak robi to obecnie UE, mógł stwierdzić: „pożyczam, więc wymagam”. Po drugie nie zginęłaby cała masa świetnie wykształconych, patriotycznych ludzi, gotowych poświęcić się w służbie państwu, czemu autor poza wzmianką o „tradycyjnym polskim ziemiaństwie” raczej nie poświęca uwagi. Czytając miałem wrażenie, że autor ma jakieś kompleksy, które stara się leczyć przedstawiając z góry założoną tezę.

Jest w tej jego koncepcji kilka elementów ciekawych. Ot choćby polskie kolonie, Olimpiada w Warszawie w 1952 r., budowa metra, równie nieudolna jak w naszych czasach czy wreszcie monumentalna, ale martwa dzielnica władzy w stolicy. Szczerek odnajduje też elementy wartościowe, jak choćby malownicze dzielnice żydowskie, które mimo wszystkich problemów przyciągają Żydów z całego świata bardziej niż Palestyna. Całość zwieńcza reportaż z tej fikcyjnej Polski z roku 2013, która jest znacznie bardziej ponura niż ta znana nam dziś.

Autor zaznacza, że to tylko jedna z możliwości rozwoju sytuacji, ale najbardziej według niego prawdopodobna. Mnie nie przekonał. Jego spekulacje przypominają bardziej tragiczne prognozy Adama Michnika z przełomu lat 80. i 90.h, które niespecjalnie znalazły odzwierciedlenie w rzeczywistości. Właściwie po zakończeniu książki doszedłem do wniosku, że lepiej że ta cała wojna jednak była, choć pewnie nie to stanowiło intencję autora.

„Rzeczpospolita zwycięska” to ciekawa próba, ale moim zdaniem zbyt jednostronna i pesymistyczna.

Krzysztof Krzemień