Elizabeth Cleghorn Gaskell jest bez wątpienia jedną z najbardziej niedocenianych współcześnie dziewiętnastowiecznych autorek. Przez podręczniki literatury angielskiej stawiana w drugim szeregu prozaików pozostaje dziś w cieniu Jane Austen i sióstr Brontë. A przecież jej opowieści urzekły samego Dickensa, który zabiegał o to, by pisała dla wydawanego przez niego magazynu „Household Words”. To właśnie na łamach tego periodyku, w latach 1851-1853 ukazywały się pierwotnie szkice, które złożyły się na „Cranford”.

Społeczność tytułowej mieściny, składa się głównie z pań – przede wszystkim starych panien i wdów, którym czas upływa na wzajemnych odwiedzinach (oczywiście o ściśle przestrzeganych porach), regularnych partyjkach preferansa oraz staniu na straży konwenansów i tradycji – jednym słowem: na utrzymywaniu bezpiecznego status quo. Nie dla nich nowinki i fanaberie wielkiego świata, w cenie jest wykwintna oszczędność (przyjęcie, choćby najskromniejsze daje poczucie dostojności i znaczenia), a rozrzutność to niemal słowo-wyrok. Hołdują one również przekonaniu, że panowie zajmują się głównie przeszkadzaniem i w zasadzie nie wiadomo do czego właściwie mogliby się przydać... choć niektórym z nich udaje się wkraść w ich łaski, tak jak sympatycznemu, zubożałemu kapitanowi Brownowi (pomimo, że czytuje tego okropnego Boza...). Szacowne to towarzystwo rządzi się przy tym dość specyficzną logiką, a panie, choć bardzo stanowcze w deklarowanych poglądach, okazują się dobrodusznymi istotami, gotowymi przymknąć oko na słabostki bliźnich (pod warunkiem, że nie dowie się o tym czcigodna pani Jamieson). A wszystko to opowiedziane zostało z punktu widzenia młodziutkiej Mary Smith, która pomieszkuje czasowo u cranfordzkich dam.

Inspirację dla owych szkiców Elizabeth Gaskell zaczerpnęła z własnego życia. Po śmierci matki wychowywała się pod okiem ciotki, w otoczeniu niemal samych kobiet, w niewielkim Knutsford w hrabstwie Cheshire. I to z pewnością ów sentyment sprawił, że choć w „Cranford” nie brak satyry, nie jest ona jednak złośliwa. To raczej anegdotyczna opowieść w tonie, jakim mówimy o nieszkodliwych przywarach osób, które darzymy ciepłymi uczuciami.

Cranford nie jest jednak małą Arkadią, jak mogłoby się na pierwszy rzut oka wydawać – bankructwo banku, wypadek na kolei, tragiczne historie z przeszłości sprawiają, że opowieść ta staje się czymś więcej niż tylko zbiorem przyjemnych obrazków rodzajowych. Autorka należała do uważnych obserwatorów swojej epoki – zarówno w szkicach, jak i w powieściach udało jej się doskonale uchwycić nie tylko panujące wówczas stosunki społeczne, zmiany zachodzące w związku z postępującą industrializacją kraju, ale przed wszystkim cienie i blaski codziennego życia współczesnych jej ludzi.

Wszystko to sprawia, że „Cranford” to wspaniała, ciepła opowieść, do której chce się wracać. Odmalowane z ogromnym poczuciem humoru portrety bohaterek, ich drobne snobizmy i dziwactwa, a także obraz dziewiętnastowiecznej angielskiej prowincji (gdzie w złym tonie jest wysysanie pomarańczy w towarzystwie, schorowana krowa zostaje troskliwie przyodziana w gustowną flanelę, a włamanie urasta do rangi najbardziej wyczekiwanego wydarzenia sezonu) z pewnością zachwycą miłośników prozy Jane Austen.

Kamila Duda