Kto wie czy to właśnie „Dzienniki gwiazdowe” nie są tym dziełem w nieprzeliczonym dorobku Stanisława Lema, które powinno polecać się czytelnikom zaczynającym przygodę z mistrzem. I nie chodzi o to, że szczególnie wyróżniają się pod względem jakości, czy też o to, że są łatwiejsze niż inne jego powieści czy zbiory – kluczem do ich atrakcyjności jest wielość obliczy prezentowanych przez autora.

Bywa Lem w „Dziennikach gwiazdowych” dostarczycielem rozrywki, co w jakiś sposób koresponduje z jego regularnie powtarzanym stwierdzeniem, że pisał dla pieniędzy i zawsze chciał dzięki swojej twórczości żyć w luksusie. Rzeczywiście, w tej książce są fragmenty stworzone tylko i wyłącznie ku uciesze czytelnika – zbiór nawet zaczyna się od niewinnego, a przy tym wyjątkowo zabawnego opowiadania, w którym pisarz zastanawia się nad paradoksami czasowymi związanymi z działaniem pola grawitacyjnego. Warto jednak natychmiast zwrócić uwagę, że pisarstwo Lema – nawet to najlżejsze – niewiele wspólnego ma z tym, co Philip K. Dick (nierozerwalnie związany z polskim autorem tym, iż nie wierzył w jego istnienie) na własny użytek nazywał „kosmicznymi przygodówkami”, czyli prostymi tekstami składanymi przez sprawnych rzemieślników na jedno kopyto. Autor „Niezwyciężonego” regularnie sięgał po do elementów typowych dla fabuły przygodowej, ale zawsze stała za nimi myśl. Czasami zrodzona z refleksji nad naukami ścisłymi (jak w przytoczonym przykładzie), czasami związana z jego ciągotami filozoficznymi, ale niezmiennie obecna. Lem lubi bawić, ale zawsze w sposób inteligentny – banału nie znosi.

Bywa Lem w „Dziennikach gwiazdowych” także mrocznym metafizykiem. Obok tekstów, w których łączy żywe poczucie humoru z lekką, chwytliwą myślą (te składają się na właściwe „Dzienniki”), są też taki, gdzie pokazuje swoje pesymistyczne, zachmurzone oblicze (te natomiast tworzą cykl „Ze wspomnień Ijona Tichego”). To w tym zbiorze znajduje się opowiadanko o cybernetyku Corcoranie – twórcy elektronicznych mózgów śniących o życiu w kreowanych przez niego światach. Nie sposób nie zauważyć, jak bardzo Polak zbliża się momentami do wspomnianego już Dicka: obaj stosowali narzędzia fantastyki naukowej do snucia refleksji nad istotą rzeczywistości, obaj wykorzystywali je do stworzenia kameralnych opowieści, które porażają tym mocniej, im głębiej wniknie się w ich metafizyczne konsekwencje. A przecież reprezentacja cybernetyków w „Dziennikach gwiazdowych” nie składa się z jednego tylko Corcorana. Dumnie stać może obok niego doktor Diagoras, którego z samym autorem wiąże jedna szczególna cecha: głęboka, niemal obsesyjna fascynacja innością. U Lema to, co obce, nie różni się od człowieka liczbą kończyn czy kolorem skóry – kontrola na granicy oddzielającej „nasze” i „ich” czy też „wewnętrzne” i „zewnętrzne” często jest tak ścisła, że przekroczyć jej nie sposób. Najpełniejszy wyraz tej myśli autor dał w „Solarisie”, ale opowieść o Diagorasie czerpie z dokładnie tych samych źródeł – możną ją śmiało uznać za „Solaris” w pigułce.

Padło już w moim tekście Ijona Tichego, a nie przedstawiłem go należycie – poważny błąd, bo to przecież jeden z najważniejszych bohaterów polskiej fantastyki naukowej. To on spaja „Dzienniki gwiazdowe” w całość, choć jego rola w opowiadanych wydarzeniach czasami okazuje się marginalna. Jest on przede wszystkim sceptycznym obserwatorem, co podkreślał sam autor, którego tarapaty same znajdują: nieważne, czy to za sprawą wspomnianego już potężnego pola grawitacyjnego, czy też ze względu na pojawienie się w jego mieszkaniu podróżnika w czasie. Spragnionych dokładniejszych informacji o kosmicznym podróżniku odsyłam do interesującego posłowia „Spór między Münchhausenem a Guliwerem” autorstwa Jerzego Jarzębskiego.

„Dzienniki gwiazdowe” to, o ile można użyć tych słów w odniesieniu do autorów tak wszechstronnego, Lem w czystej postaci, Lem sensu stricto. Warto sięgnąć po ten zbiór, bo stanowi wspaniałe zaproszenie do świata, który wykreował jeden z najbarwniejszych pisarskich umysłów całego XX wieku.

Bartosz Szczyżański