Ta książka nie jest powieścią, nie jest to również książka historyczna. Tak zaczyna się rosyjska baśń oparta na faktach, mająca za początek dekadę głodu przed II wojną światową. Jej smutny koniec przypada na okres przed upadkiem komunizmu. Główną bohaterką tej baśni jest idea czerwonego dostatku, absurdalny sowiecki mit obiecujący wszystkim życie w krainie mlekiem i miodem płynącej. Stanowi tym samym doskonały pretekst do pokazania pogmatwanych losów pozostałych bohaterów, czyli ludzi. A radośnie patrzący z okładki Chruszczow, dzierżący kolbę kukurydzy na kształt berła, jest dziełem duetu Urszuli i Andrzeja Pągowskich.

Wierzyć w cudowne obietnice chcieli wszyscy: kołchoźnicy, partyjniacy, uczeni, dysydenci, studenci, przedsiębiorcy, ekonomiści i przeciętni mieszkańcy Rosji/Związku Radzieckiego. Centralne planowanie miało doprowadzić gospodarkę do takiej wydajności, jakiej nie udało się jeszcze osiągnąć żadnemu państwu na świecie. Czy była to tylko utopia czy może realny do osiągnięcia cel? A jeśli nawet się udało to jakie czynniki sprawiły, że system zaczął drżeć w posadach i piękne marzenia tyranów o bogactwie okazały się mrzonkami? Czy jedyne zakończenie ekonomicznej baśni, radzieckiego snu o dostatku, to pobudka z ręką w nocniku?

Moskwa była scenografią i jak wszystkie scenografie wyglądała bardziej przekonująco z oddali niż z bliska. Tymczasem autor próbuje stworzyć sceniczny uśmiech świata zgrozy, gdyż "Czerwony dostatek" jest znakomitym połączeniem literatury faktu i jego wyobraźni. Udany mariaż, mimo ekonomicznego żargonu planistów, pozwala delektować się prozatorskim kunsztem pisarza, wnikliwie analizującego radziecką myśl z punktu widzenia rozmaitych postaci: czy to tylko wzorowanych na istniejących w rzeczywistości, czy też historycznych (Breżniew, Chruszczow). Każdy rozdział – a jest ich sześć – stanowi odrębne opowiadanie, których łącznikiem są bohaterowie na przemian pojawiający się i znikający w otchłani dziejów. Czytelnik przysłuchuje się ich rozmowom toczonym w szarych komunałkach, na partyjnych zebraniach, akademickich prywatkach gdzie upijają się na smutno czy w parnej bani.

Wartka akcja, doskonale zarysowane postacie, realistycznie przedstawiona radziecka codzienność oraz fabuła doprawiona specyficznym humorem sprawiają, że momentami czyta się tę książkę jak dobrą powieść sensacyjną. Umieszczone na końcu przypisy wraz z objaśnieniami oraz bogata bibliografia czynią ją wiarygodnym źródłem informacji o zdradzieckim systemie. Co ciekawe, jej autorem wcale nie jest Rosjanin, ale Brytyjczyk. Francis Spufford napisał barwnie i przekonująco mocną rzecz o wadliwej socjalistycznej gospodarce, niejasnych zasadach funkcjonowania państwa, mądrości i głupocie tych z wierchuszki, pokazując przywódców mocarstwa jako żałosnych idiotów, przy których więcej honoru zdają się mieć indywidua ze światka przestępczego.

Koszmarna, chichotliwa opowieść. Rodziło się w nich podejrzenie, że władza i prawda nie są tak ściśle zjednoczone, jak się twierdziło i że być może na rosyjskim tronie cały czas zasiada głupota. Bo jak inaczej wytłumaczyć chociażby widok Breżniewa, dumnie paradującego w dżinsowej kurtce, będącej symbolem luksusu? Albo mierzenie wartości człowieka marką samochodu parkującego w garażu? Ukryta między wierszami brzydka prawda ukazuje się nagle w jaskrawym świetle dnia, wypływając na powierzchnię jak obrzękły od gazów trup. I jak to w baśniach zwykle nie bywa, Czerwony dostatek wcale nie kończy się dobrze. Ale o tym wiedzieliśmy już od początku.

Magdalena Świtała

Cytaty za: Francis Spufford, "Czerwony dostatek", Wydawnictwo Muza 2012