II Wojna Światowa to jedno z najgorszych doświadczeń w historii Europy i świata. To kres kultury zachodniej, jak mawiali niektórzy, to dowód na to, że kultura w żaden sposób nie chroni nas przed niczym (a czasem nawet pomaga w dokonywaniu i logicznym argumentowaniu zbrodni)*. Kto przeżył wojnę nie wyszedł z niej cało (czy to w sensie fizycznym, czy też psychicznym). Wybory, których musiał dokonywać wówczas człowiek doprowadzony do ostatecznego wyboru pomiędzy życiem i śmiercią sprawiły, że każdy objaw humanizmu był i jest traktowany jako niezwykły akt odwagi. Takim bohaterem, który nie bał się działać często wbrew zdrowemu rozsądkowi, wbrew logice, wbrew wszystkiemu - jest Raolu Wallenberg – nieznany bohater II Wojny Światowej.
Książką „Misja Wallenberga” autorstwa Alexa Kershawy to opowieść o niezwykłym człowieku, który z tym samym zapałem, uporem, a co najważniejsze odwagą co Oskar Schindler w Polsce, ratował węgierskich Żydów z rąk nazistowskich oprawców. Dzięki najnowszej publikacji Kershawy odsłania się przed nami kolejna, ważna karta historii. Węgierskie piekło Zagłady, które rozpętało się wraz z przybyciem do Budapesztu w roku 1944 jednego z najskuteczniejszych urzędników III Rzeszy SS-Obersturmbannfuerera Adolfa Eichmanna, a które próbował powstrzymać potomek znakomitej europejskiej rodziny Wallenberg.

Wallenberg od roku 1944 pełnił w Budapeszcie rolę szwedzkiego ambasadora. Jego zadanie polegało początkowo na pomocy tylko prominentnym Żydom. Jednakże zderzenie z brutalna rzeczywistością zaowocowało podjęciem decyzji o ratowaniu, w miarę możliwości, każdego komu groziła śmierć. Jego działalność popierana przez rząd Szwecji, ale również przez U.S.A. polegała na wydawaniu paszportów osobom, które mogły w jakimikolwiek (często fikcyjne dokumenty, mgliste koneksje rodzinne) udowodnić związek z krajem dyplomaty. Wallenberg drukował i podpisywał więc każdego dnia pobytu w Budapeszcie tysiące dokumentów, doskonale zdając sobie sprawę, że w ten sposób może uratować setki, tysiące ludzkich istnień. Szwed jednakże nie działał tylko zza biurka. Nie bał się bezpośredniej interwencji i konfrontacji z nazistami – czy to z transportu do obozu, z przed plutonu egzekucyjnego, nazistowskich więzień, z rwącego nurtu Dunaju - niemal w ostatniej chwili wydzierał z rąk oprawców Żydów, którzy dawno już stracili nadzieję na ratunek. Wallenberg, aby uskutecznić działanie często „współpracował” z Eichmannem, rządem Horthyego, czy z Strzałokrzyżowcami (ci ostatni zresztą wykazali się nieprawdopodobnym okrucieństwem względem współobywateli Żydów). Rzekoma agentura na rzez Niemiec i U.S.A. stała się później pretekstem osadzenia dyplomaty przez ludzi Stalina. Jednak główną przyczyną aresztowania Wallenberga była prawdopodobnie jego wiedza na temat zbrodni w Katyniu. Los bohatera, który uratował podczas wojny najwięcej istnień ludzkich do dziś pozostaje nieznany.

Książka Alexa Kershawy to pozycja, która przypomniana nazwisko jednej z najważniejszych postaci II Wojny Światowej. Nie jest to na pewno wydawnictwo sensu stricto naukowe. To raczej nie pozbawiona emocji opowieść o człowieku, który odważył się pomagać innym będąc bohaterem w czasach niebohaterskim. Niestety autor w tekście stosuje pewne uproszczenia, które negatywnie wpływają na odbiór tekstu. Momentami można odnieść wrażenie, że Kershaw nie odrobił lekcji z teoretyków Holocaustu (Bauman, Grynberg, Arendt, Jaspers etc.). I mimo, że tekst w swojej formie przypomina bardziej powieść, pewna znajomość teorii Zagłady jest niezbędna.

„Misja Wallenberga” to jednak istotna publikacja. Książka – pamięć. Ponieważ nazwisko szwedzkiego dyplomaty jest niestety mniej znane niż na przykład oprawcy Eichmanna, należy więc je wspominać - ciągle i ciągle, aż do utraty tchu. Tekst Kershawy to świetne preludium do zapoznania się z niezwykła postacią Raoula Wallenberga.

Monika Długa

*Zob. Z. Bauman, Nowoczesność i Zagłada, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009