Książka opisuje niezwykle ciekawy, a zarazem tajemniczy epizod z historii Polski. Jest jednak w swojej istocie tak profesjonalna i tak szczegółowa, co powoduje, że nie jest to lektura lekka. Dodatkowo czuć mocne i osobiste zaangażowanie autora w jej treść. To wszystko powoduje, że po jej przeczytaniu byłem zupełnie zemdlony nadmiarem informacji, wśród których często gubiło się sedno rzeczy. Pozwolę sobie zrobić poniżej mini wykładzik o przedmiocie książki Jerzego Eislera.
Tematyka tzw. wydarzeń marcowych z 1968 r. w historii peerelowskiej Polski w dziwaczny sposób przeplata się w mojej jaźni z filmem Radosława Piwowarskiego „Marcowe migdały”. Oglądałem wspomniany film po raz pierwszy w telewizji jako 10-latek i nie za bardzo rozumiałem jego wymowy politycznej, ale ziarno zostało już zasiane. Bunt części społeczeństwa polskiego 1968 był mocno wpisany w wydarzenia ogólno światowe, a także był symptomem rodzącego się nowoczesnego społeczeństwa polskiego, które po latach wojen i stalinowskiego zamordyzmu zaczęło mieć większe niż tylko socjalne oczekiwania. Marcowy zryw jest mało popularny we współczesnej historiografii zapewne dlatego, że o wolność słowa i wartości demokratyczne walczyła ówcześnie stosunkowo nieliczna grupa społeczna, jak studenci z największych miast i nieliczni intelektualiści. Z kolei władza, poza użyciem brutalnej siły aparatu państwa w stosunku do niepokornych, dodatkowo napuściła na protestujących środowiska robotnicze. Używając ordynarnej manipulacji, dezinformacji, czy po prostu wykorzystując oportunizm prostych ludzi, przekupując ich premiami, darmowymi wczasami, podjudziła do poskromienia inteligencików, którym się w „dupach z nieróbstwa poprzewracało”. Na końcu miał miejsce najbardziej odrażający epizod w historii PRL-u, a mianowicie ślepa nagonka antysemicka. Wydawało się to niewyobrażalne, że po ponad 20 latach po II Wojnie Światowej, gdy jeszcze piece krematoryjne w obozach zagłady mchem nie porosły, odbyło się zbiorowe polowanie na „fałszywych Polaków” czyli Żydów. Komunistyczna partia o postępowych poglądach społecznych, o internacjonalistycznych hasłach ponadnarodowej solidarności ludzkiej, przeprowadziła taką ochydną akcję, która znalazła poklask u większości społeczeństwa. Na usprawiedliwienie tego można tylko powiedzieć, że antysemityzm w bloku sowieckim wypływał z Moskwy i był podniecany w „demoludach”. Poza tym sami sprawcy całego zamieszania (swoiste kuriozum), czyli „komunistyczni narodowcy” pod wodzą Mieczysława Moczara mieli chrapkę na stanowiska i przywileje, które były blokowane przez „syjonistów”. A taki skok na kasę musi mieć jakieś „wyższe” usprawiedliwienie…
Przyczyn wybuchu buntu społecznego było wiele. I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka, po przejęciu władzy w 1956 r. oszukał społeczeństwo i zamiast demokratyzacji zaserwował siermiężne, autokratyczne państwo pozbawione dobrobytu i swobód obywatelskich. Wspomniany wcześniej Mieczysław Moczar, minister spraw wewnętrznych, strasznie rwał się do władzy. Aby zrealizować swój osobisty cel stworzył wokół siebie frakcję partyzantów, czyli „takich dobrych komunistów”, którzy spędzili wojnę w Polsce działając lub walcząc w partyzantce lub Ludowym Wojsku Polskim. „Partyzanci” uważali się za swojaków i „narodowych komunistów”. Stawiali siebie w opozycji w stosunku do nominatów z Moskwy, którzy przyjechali do Polski razem z Armią Czerwoną, aby robić komunizm. Bezspornym faktem jest to, że wśród nich było nadzwyczaj dużo działaczy pochodzenia żydowskiego. Ale trudno się dziwić, że po piekle holokaustu, mniejszość narodowa opowiada się za nowymi porządkami obiecującymi ponadnarodową jedność, która nie była podchwytywana przez lwią cześć konserwatywnej ludności Polski. Tak więc wewnątrzpartyjne walki o władzę upubliczniły i wzmożyły nigdy niewygasły w Polsce antysemityzm. Z drugiej strony, na świecie, malutkie państwo Izrael rozwaliło w kilka dni wielką koalicję państw arabskich w Wojnie Sześciodniowej w 1967 r. Związek Radziecki w tym czasie popierał państwa arabskie, więc polskie komunistyczne lemingi grały na tę samą antyizraelską nutę. Mało tego, posądzili Polaków o pochodzeniu żydowskim, że są w całej swojej masie agentami złego Izraela czyli tzw. „Syjonistami”. Atmosferę podgrzała dodatkowo bratnia Czechosłowacja, która pod wodzą Alexandra Dubceka przeprowadzała demokratyczne reformy wbrew Moskwie i ich twardogłowym nominatom w bloku wschodnim. I w tym całym nerwowym czasie, w Teatrze Narodowym w Warszawie, wystawiono niewinną przecież sztukę „Dziady” Adama Mickiewicza. Antyrosyjskie, a właściwie antycarskie elementy dzieła Mickiewicza budziły aplauz publiczności teatralnej, co niezwykle złościło cenzurę oraz Wydział Kultury pod kierownictwem Wincentego Kraśki. Pewnie wszyscy znamy jego wnuka, który od ponad 20 lat robi karierę w telewizji. Pamiętam jeszcze małego Piotra Kraśko, kiedy występował młodzieżowym programie „5-10-15”. Spektakl, w którym w postać Gustawa wcielił się Gustaw Holoubek (szkoda, że nie ma żadnego nagrania tej sztuki) został ostentacyjnie zdjęty z repertuaru przez naciski z samej góry. Dla młodzieży studenckiej było to wydarzenie detonujące, które skupiało jak w soczewce całą brutalną, permanentnie cenzurowaną rzeczywistość. Młodzież złożyła kwiaty przed pomnikiem Adama Mickiewicza i wznosiła hasła przeciwko cenzurze. Spontaniczną manifestację rozbiła milicja. Wśród zatrzymanych był młody student Szkoły Teatralnej Andrzej Seweryn. Symbolem represyjnych działań rządu w stosunku do niepokornych studentów było relegowanie ze studiów dwóch najbardziej aktywnych „buntowników” - Adama Michnika i Henryka Szlajfera. To wydarzenie spowodowało, że brać studencka upomniała się o swoich kolegów i zorganizowała 8. marca 1968 r. demonstrację na terenie Uniwersytetu Warszawskiego. Władza nasłała na pokojowych demonstrantów „aktyw robotniczy”, który za pomocą domowej produkcji pałek przekonywał studentów, że nie mają racji. Pomimo rokowań przedstawicieli studentów, w składzie mi.in z Ryszardem Bugajem i Jadwigą Staniszkis, milicja prowadziła brutalną bitwę uliczną z młodzieżą akademicką. Aby wzmocnić mandat społeczny dla swojej działalności, rząd w całym kraju organizował masówki w zakładach pracy, gdzie etatowi wodzireje partyjni wznosili okrzyki typu „studenci na studia”, „syjoniści do Syjonu”… Podobne wydarzenia jak warszawskie miały miejsce w innych centrach akademickich kraju, jak chociażby we Wrocławiu i Gdańsku. Po spacyfikowaniu protestów, władza przystąpiła do rozliczeń i akcji propagandowej, czego efektem były wielogodzinne przemówienia mega nudziarza Władysława Gomułki, który określał polskich intelektualistów, jak chociażby Pawła Jasienicę, mianem człowieka o moralności alfonsa 😉. Bardziej dalekosiężnym skutkiem marcowej pacyfikacji było zmuszenie do emigracji dużej grupy Polaków pochodzenia żydowskiego. Między innymi wyrzucono z kraju reżysera głośnego filmu „Krzyżacy”, Aleksandra Forda. Kopa od władzy dostał też słynny filozof Leszek Kołakowski, którego chętnie przygarną uniwersytet w Oksfordzie. W efekcie tych wydarzeń w socjalistycznej Polsce, światowy stereotyp Polaka-antysemity dostał solidną dawkę pożywki, na której w dużej mierze pasie się do dziś.

Książka opisuje niezwykle ciekawy, a zarazem tajemniczy epizod z historii Polski. Jest jednak w swojej istocie tak profesjonalna i tak szczegółowa, co powoduje, że nie jest to lektura lekka. Dodatkowo czuć mocne i osobiste zaangażowanie autora w jej treść. To wszystko powoduje, że po jej przeczytaniu byłem zupełnie zemdlony nadmiarem informacji, wśród których często...