Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Sylwester II był najbliższym doradcą Ottona III. Obaj byli rzecznikami idei cesarstwa jako federacji równorzędnych królestw pod ich wspólnym zwierzchnictwem. Idea ta ich nie przeżyła. Zwyciężyła koncepcja cesarstwa hegemonialnego oparta na dominacji Niemiec nad innymi państwami, oczywiście, przy jednoczesnym całkowitym rozkładzie jedności cesarsko-papieskiej. Niemniej, krótki okres koniunktury Bolesław Chrobry wykorzystał. To za pontyfikatu Sylwestra II odbył się zjazd gnieźnieński, na którym ogłoszono powstanie metropolii gnieźnieńskiej i trzech biskupstw, w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Akt ten diametralnie zmienił pozycję Polski wobec Niemiec. Książeczka wybitnego polskiego mediewisty, Jerzego Strzelczyka, to majstersztyk zwięzłości. Na sześćdziesięciu stroniczkach zdołał on nie tylko przedstawić wielowątkowy żywot jednego z najwybitniejszych papieży w dziejach Kościoła (poświęcając sporo miejsca jego pasji naukowej),ale przy okazji omówić także specyfikę papiestwa na przełomie tysiącleci i rozwikłać zawiłości wzajemnych relacji między nim a cesarstwem w tym właśnie czasie. O polonikach ogólnie już napomknąłem. Warto jednak rozszerzyć je o jeden szczegół. Otóż, jak pisze Strzelczyk, papież Sylwester II „był najwybitniejszym umysłem nie tylko czasów Ottona III, lecz również całego stulecia, umysłem tak dalece przewyższającym swych współczesnych, że na ogół nie byli oni w stanie go pojąć”. To przyczyniło się do powstania legendy o jego konszachtach z diabłem. W „Kronice papieży i cesarzy” Marcina Polaka z Opawy czytamy: „A ponieważ Gilbert [czyli późniejszy Sylwester II] pragnął mieć jak najwięcej zaszczytów, diabeł spełniał wszystko, czego sobie zażyczył. Był najpierw arcybiskupem Reims, potem Rawenny, następnie papieżem; zapytał wówczas diabła, jak długo będzie żył jako papież. W odpowiedzi usłyszał, że dopóty, dopóki nie odprawi mszy w Jerozolimie. Ucieszył się bardzo, bowiem miał nadzieję, że daleko mu do śmierci, tak jak daleko był od chęci pielgrzymowania za morze do Jerozolimy. A gdy w Wielkim Poście odprawił mszę w kościele na Lateranie, nazywanym Jerozolimą, po hałasie czynionym przez demony poznał, że nadchodzi śmierć”. Trudno nie rozpoznać powinowactw między tą „kronikarską” zapiską a legendą o Mistrzu Twardowskim, szczególnie w wersji utrwalonej przez Adama Mickiewicza. Tyle że kościół na Lateranie, zwany Jerozolimą, został w niej zastąpiony karczmą, która „Rzym się nazywa”. Nie od rzeczy będzie wspomnieć, że Gerbert z Aurillac – Sylwester II jest bohaterem „Srebrnych orłów”. Książeczka Jerzego Strzelczyka może czytelnikom powieści Teodora Parnickiego posłużyć za naukowy komentarz. Na koniec oddajmy głos samemu papieżowi (w ujęciu powieściowym): „Ongiś prawnukowie Adama i Ewy w ciemnocie trwożnej oczu nie śmieli podnieść na słońce i gwiazdy – uszy zatykali, aby nie słyszeć wycia wichrów i ryku fal morskich – gwiazdom i morzu, kamieniom i drzewom, krowom i jaszczurkom cześć, niby Bogu samemu, bluźnierczo oddawali! Ale minęły tysiąclecia i oto z drzewa buduje człowiek okręty, którymi po morzu, huczącym dumnie, władczo żegluje – z kamienia pałace i świątynie przewspaniałe wznosi – krowy, konie i psy jemu służą, a nie on im – z wichru i grzmotu, z ryku lwa i świergotu ptasiego wyśmiewa się pieśnią i muzyką, stokroć piękniejszą niż wszystkie przyrody nierozumnej głosy, co ongiś taką grozą potworną napawały… Nie pada już na twarz przed gwiazdami, ale naturę ich śmiało bada, sam im rozkazując: «Przybliżcie się do mnie». I przybliżają się. […] Są głupcy ciemni, co powiadają: grzech to wnikanie w tajniki wszechświata przez Boga stworzonego. Nie, nie grzech. Przeciwnie, żąda Mądrość Boża, by dowiodła natura człowiecza, iż niepodobna jest do owego sługi niegodnego, co talenty w ziemi zakopał – iż nie zagrzebała w cielesności zwierzęcej owej iskry Mądrości, miłosiernie Adamowi i Ewie pozostawionej… Dopiero bowiem wtedy, kiedy niczym już chełpić się przed naturą człowieczą nie zdoła przyroda nierozumna, przez demony ciemne opętana – gdy pokona myśl ludzka ptaka, jak on w powietrze się wznosząc – rybę, jak ona pod wodę się zanurzając – błyskawicę, jak ona bez krzemienia jasność rozpościerając – dopiero wtedy, powiadam, rzeknie Mądrość Boża synom i córom Adama i Ewy: «Wróćcie na łono moje, otoście zaświadczyli, żeście obraz i podobieństwo moje». I będzie to godzina pokusy najstraszliwszej: Pan Ciemności, który rzekł Adamowi i Ewie: «Bądźcie jako bogowie», szepnie synom i córom Adamowym: «Otoście już jako bogowie». I czekać będą duchy bezcielesne, świetliste i ciemne, co odrzeknie natura człowiecza na ów podszept szatański. Czy przytaknie pysznie: «Otośmy jak Bóg!». Nie, nie przytaknie. Nad ziemią i niebem, nad tajemnicami gwiazd i otchłaniami mórz panując, szepnie: «Panie, czymeśmy przed Twoim obliczem? Prochem»”.