Lecz co to ma wspólnego z książkami? Otóż dużo. Już tłumaczę. Rzadko kiedy można bowiem napotkać kogoś, który byłby całkowicie zadowolony z miejsca, gdzie mieszka. Innymi słowy, człowieka z metropolii ciągnie gdzieś do wiejskich chałup, tych z mniejszych miejscowości - do dużych. Ale, jak tłucze nam do głowy od lat amerykańska literatura grozy, siedźmy na tyłkach, bo przeprowadzka nigdy nie jest dobrym wyborem, niezależnie od tego, czy z wielkiej płyty przenosimy się na przedmieścia, czy małomiasteczkowy spokój zamieniamy na penthouse na kredyt. Migracja niejako zapisana jest w tamtejszym kodzie genetycznym, z czego horror, tak przecież dynamicznie reagujący na społeczne zmiany i żerujący na kulturowych modach, uczynił niemalże archetypiczny schemat fabularny. Czytając pewne książki, jeszcze docenimy izolację.

Szklane pułapki

Lata siedemdziesiąte nie oszczędzały przeciętnego nowojorczyka. Kryzys paliwowy, bezrobocie rosnące równie szybko, co słupki przestępczości, śmieci walające się po ulicach i szalejąca korupcja. Wtedy to klasa średnia uciekała stamtąd na potęgę (o czym za moment), a niektórzy autorzy literatury grozy aż nie mogli się doczekać zbawiennej fali gentryfikacji (jak choćby Thomas F. Monteleone przypisujący jej na stronach powieści „Night Train” niemalże okultystyczne moce), która wymiecie element. Dlatego też nieprzypadkowo pisarze, którzy w owym okresie tworzyli tak zwaną złotą erę amerykańskiego horroru, rzadko pomijali aspekty ekonomiczne. Ba, chyba nieprzypadkowo na nowojorskie mieszkanie na prestiżowym Upper West Side, gdzie co prawda grasowali kieszonkowcy, ale nadal było jakby luksusowo, stać u Jeffreya Konvitza, odpowiedzialnego za nadal niewydane u nas „The Sentinel”, jest jedynie bogatą modelkę (potem powstał jeszcze osadzony w tym samym miejscu sequel). Ale częstokroć złe bywało samo miasto.

Fritz Lieber na kartach powieści „Our Lady of Darkness” przedstawił koncept „megapolisomancji” (tłum. moje), czyli koncepcji zakładającej, że cała miejska infrastruktura zbudowana jest nieprzypadkowo tak, a nie inaczej, gdyż wszystkie ulice, rury i tunele metra (same będące settingiem dla niejednego horroru) tworzą wzory ku chwale czarnej magii. Ale to jednak San Francisco, powróćmy jeszcze na moment do Nowego Jorku, jakby nie było, stolicy świata.

Zanim bowiem napisano powyższe książki, powstał przecież żelazny klasyk gatunku, gdzie nie potrzebowano ani zaplatać naszej rzeczywistości z innymi wymiarami (ponownie „Night Train”), ani otwierać bram piekieł na piętrze kamienicy (raz jeszcze „The Sentinel”). Mowa o nadal fenomenalnym „Dziecku Rosemary”, powieści satanicznej, ale i satyrycznej, bo przecież, jak pisał zresztą Chuck Palahniuk, tamtejsze potwory w świetle dnia wyglądają cokolwiek groteskowo, a dom Usherów stanął na skraju Central Parku. Powieść Iry Levina to znakomity przykład miejskiej powieści gotyckiej, do tego niepozbawionej komentarza społecznego i akcentującej paranoję zrodzoną z samotności pośród szkła, betonu i stali. Brzmi znajomo? I słusznie, bo, jako że pod koniec każdego podrozdziału polecę książkę polskiego autora, która nawiązuje do podejmowanego tematu, to przypominam o „Świętym Wrocławiu” Łukasza Orbitowskiego.

Wsi spokojna, wsi wesoła

Odetchnąć od miejskiego zgiełku nie jest łatwo. Zwłaszcza, jeśli nie ma się kasy (choć bez niej to i ze wszystkim trudno). Nie chcę znowu eksplorować kwestii ekonomicznych, lecz niekiedy są one, jak udowadniałem, kluczowe. Bo przecież, na przykład, młode małżeństwo z „Całopalenia” nie stać by było nawet na wakacje za miastem, gdyby nie podejrzanie atrakcyjna oferta starszych gospodarzy (zresztą na podobny haczyk musiała się złapać nosząca pod sercem diabelskie dziecko Rosemary, bo aż trudno uwierzyć, że jej mąż, drobny aktor, mógł sobie na podobny wypas pozwolić; podobnie tanio, jak pamiętamy, Lutzowie kupili dom w podmiejskim Amityville).

Zresztą powieść Roberta Marasco, niejako inicjująca cały nurt książek o domach z piekła rodem, z początku pomyślana jako czarna komedia, to rzecz przewrotna, bo, jakby nie było, opowiada o posiadłości wysysającej energię (i życie) z mieszkających tam ludzi. Choć Marasco uważał, że część humorystyczna mu nie wyszła (ba, uznał ją za nieobecną), to jednak jest to świetna metafora pogoni za materializmem kosztem siebie i bliskich; innymi słowy: harujemy, tracąc z oczu to, co najważniejsze. Nie tak subtelna jest Anne Rivers Siddons, autorka innego klasyka z tamtego okresu, literacko lepszego „The House Next Door”. Tam nowoczesny dom na przedmieściach Atlanty (zanim wytkniecie mi, że przedmieścia to jeszcze nie wiejskie rejony, spójrzcie, jakie są tam przestrzenie) niszczy życia kolejnych właścicieli, samemu rosnąc w siłę.

Ale chyba esencjonalną powieścią o, mówiąc prosto, przeprowadzce z miasta na prowincję jest wydany przed ćwierćwieczem i u nas „Pan żniw” Toma Tryona, gdzie mamy niemalże klasyczny schemat fabularny: małżeństwo z dzieckiem przenosi się na wieś, a tamtejsi mieszkańcy, rzecz jasna nieprzychylni nowym sąsiadom, mają dla nich niemiłą niespodziankę. Książka, co wydaje się naturalne, wykorzystuje mocne elementy horroru ludowego. A czy u nas wyszło coś chociażby odrobinkę w tym klimacie? Ależ oczywiście. Spróbujcie przeczytać debiutancki „Dom na Wyrębach” Stefana Dardy, bodaj jednego polskiego autora tak konsekwentnie korzystającego z lokalnego - podkarpackiego - kolorytu jako integralnego tła wydarzeń przyprawiających o ciarki.

Małomiasteczkowe piekło

Można by szybko urwać temat i rzec, że król, nomen omen, jest tylko jeden. Bo Stephen King to faktycznie mistrz horroru małomiasteczkowego, który uczynił z Nowej Anglii niemalże jądro ciemności, lecz tradycja ta trzyma się mocno niezależnie od aktualnej formy mistrza. Wyżej napomknąłem o „Amityville Horror”, ale to jednak bardziej powieść o nawiedzonym domu, bo sama miejscowość nie ma tam nic do rzeczy (choć, oczywiście, książka Jaya Ansona na swój sposób zadaje kłam mitowi „przyjaznych przedmieść”). Wymieniłem też nazwisko Iry Levina, które teraz powróci. Napisał on bowiem także „Żony ze Stepford”, rzecz o małym miasteczku, gdzie wszystkie kobiety chodzą jak zegarki, nastawione oczywiście przez mężczyzn. Prześmiewcze ostrze satyry wymierzone jest tutaj przede wszystkim w maczystowskie lęki przed feminizmem.

Nie zawsze jednak groza czai się na miastowych tam, gdzie by tylko nie wyjechali. Weźmy na przykład niedocenioną - i, niestety, jedyną - powieść Joan Samson „The Auctioneer”. Co prawda książka ta opowiada o jak najbardziej realnej grozie, związanej z horrorami faszyzmu i autorytarnej władzy silnej ręki, ale jej źródłem jest tajemniczy przybysz z miasta żerujący na zubożałych miejscowych. Jeśli mieliście do czynienia z „Loterią” Shirley Jackson, ostatnio zresztą wydaną u nas jako komiks, albo ze „Sklepikiem z marzeniami”, ech, Stephena Kinga, też załapiecie, o co chodzi. Mało? No to weźmy jeszcze „The Abyss” Jere’a Cunninghama, gdzie podupadające górnicze miasteczko okazuje się być bramą do, zgadliście, piekła. Nieprzypadkowo to tę powieść przywołuję na końcu, bo pozwoli mi to gładko przejść do polecenia polskiej książki, mianowicie „Ćmy”  Jakuba Bielawskiego, również osadzonej na podupadającej prowincji, acz rodzimej.

Jeśli myślicie, że już dość się nasiedzieliście u siebie i planujecie niebawem wycieczki i wakacyjne urlopy, a może nawet, o zgrozo, przeprowadzki, zostaliście ostrzeżeni.

Zostańcie w domach.