Kojarzycie, o co mi chodzi? O „Dianne miała półki zastawione powieściami w miękkich okładkach”. Oraz o „Chcąc umilić sobie oczekiwanie na pociąg, Henry udał się do dworcowego kiosku nabyć jakąś powieść w miękkiej oprawie”. A także o „John dużo czytał, ale głównie książki w miękkiej oprawie”. I tak dalej, i tak dalej. Pewnie, czasem dodawano przymiotnik „tania”, ale to akurat mnie nie dziwiło, bo twarde oprawy zawsze były droższe; nigdy nie odnosiłem tego do treści. Byłem ciekawy, czemu to tak istotne, przecież jakość wydania nie świadczy o jakości literackiej danej publikacji. Prawda? Dopiero po latach dowiedziałem się, że nic bardziej mylnego.

Im więcej, tym lepiej

Paul McCartney napisał kiedyś kawałek „Paperback Writer”, który traktuje, a jakże, o aspirującym pisarzu. Ale nie o byle jakim. Chociaż nie. O to chodzi, że o byle jakim! Druga zwrotka owej piosenki rozpoczyna się słowami streszczającymi po krótce fabułę propozycji wydawniczej bohatera utworu - „It’s a dirty story of a dirty man”/ „To paskudna historia o paskudnym człowieku” - a potem jest głównie o artystycznych kompromisach i o pieniądzach.

Dzisiaj już chyba z rzadka oceniamy książkę po grubości okładki (chyba że się mylę), ale niegdyś miękka oprawa kojarzyła się dość jednoznacznie: z paskudnymi historiami o paskudnych ludziach, marnym papierem i jeszcze gorszą treścią. Nie chciałbym nadmiernie uogólniać, bo przecież pierwsze francuskie wydanie „Ulissesa” Jamesa Joyce’a również wyszło w miękkich oprawach, lecz moja refleksja dotyczy głównie rynku amerykańskiego i konkretnego okresu.

Przed drugą wojną świat anglojęzyczny przeżył bowiem istną wydawniczą rewolucję. Księgarń było mało, a książki sprzedawano głównie wysyłkowo, co ograniczało i popyt, i podaż. I wtedy pojawiły się miękkie okładki, z miejsca odmieniając oblicze tamtejszego czytelnictwa. Oczywiście ująłem to takimi słowy tylko i wyłącznie dla efektu dramatycznego, bo „paperbacki” były obecne na rynku niemal od zawsze. Ale nowatorstwo polegało na tym, że sprzedające je masowo wydawnictwa Pocket Books i Penguin podeszły zupełnie inaczej do dystrybucji, stawiając na saloniki prasowe, dworce kolejowe, drogerie i trafiki, częstokroć - ale nie tylko - publikując literaturę niewymagającą; innymi słowy: adekwatnie określaną mianem pociągowej.

Ale wszystko to jest tylko, heh, swojego rodzaju dygresyjnym prologiem, bo przywołując początki jednej ery opisałem praktyczny koniec innej. Zdarzenia te nie są zupełnie rozłączne, lecz fakt faktem, że nadejście epoki tanich wydań tanich powieści położyło kres stosunkowo długotrwałemu fenomenowi pulp fiction, czyli groszowych opowieści wydawanych na - znowu ma to znaczenie, do tego niebagatelne - marnej jakości papierze z miazgi drzewnej, czyli ścieru.

Dla każdego coś niemiłego

Paperbacki wypchnęły z rynku poprzedzającą je taniochę, czasopisma publikujące, a jakżeby inaczej, paskudne historie o paskudnych ludziach, fantastykę i opowieści grozy, częstokroć zachęcające potencjalnego czytelnikami okładkami albo makabrycznymi, albo swoiście erotycznymi, na których połączenie dymiącej spluwy i peniuaru nie miało prawa dziwić. Nie był to wynalazek dwudziestowieczny, bynajmniej. Znano już brytyjskie strachy za pensa (czyli „penny dreadfuls”), na kartkach których zrodzili się chociażby Sweeney Todd i Varney i które były bodaj pierwszym kontaktem tamtejszej społeczności z masowo produkowaną popkulturą.

Amerykanie z kolei mieli swoje powieści za dychę („dime novels”), sensacyjne opowiastki, z których niemalże bezpośrednio wyrosło całe pulp fiction, bo kiedy wydawca Frank Munsey przestał publikować opowieści dla młodzieży, jego magazyn „Argosy” zajął się beletrystyką dla dorosłych. Był rok 1896 i do renesansu tak zwanej pulpy miał dopiero dojść, ale Munsey wymyślił wtedy genialny przepis: niskie koszta i tanie fabułki przeznaczone dla niewymagającego czytelnika. Za jego przykładem, gdy nakłady „Argosy” rosły, poszli i inni, ze Street & Smith na czele. Ścigano się na treści i kolorowe okładki, ale to S&S wymyślili istne usystematyzowanie prężnie rozwijającego się segmentu wydawniczego, dzieląc swoją ofertę na romanse, opowieści detektywistyczne i inne. Szczyt popularności magazynów groszowych przypadł na dwie przedwojenne dekady, a na rynku podobno krążyło nawet i kilkaset takich pisemek.

I choć magazyny pulpowe nie płaciły dużo, to przyciągały pisarzy z górnej półki, których proza i pomysły kreowały później popkulturowy krajobraz całego zachodniego świata. Howard Philips Lovecraft, Robert E. Howard czy Raymond Chandler to tylko niektóre nazwiska, ta najbardziej znane; nie wszyscy, oczywiście, doczekali się docenienia za życia. Niektórzy pisywali dla pulpowych czasopism, szukając dodatkowego źródła zarobku, inni nie mieli szans przebić się do głównego nurtu i zostali niejako skazani na taniochę. Tytuły takie jak „Black Mask” czy „Amazing Stories” skupiały wokół siebie i oddane grono czytelnicze, i pisarzy dostarczających szybko hurtowe ilości materiału - często płacono bowiem od słowa - od science-fiction przed kryminały do opowieści z Dzikiego Zachodu, a nawet i pornografii, zwykle miękkiej niczym okładki.

Zwykliśmy jednak może i nadmiernie mitologizować owe opowieści, traktować magazyny groszowe jako skarbnicę, nomen omen, niesamowitych historii - bo i tym były! - ale z drugiej strony lwia część owych publikacji to, nie siląc się na eufemizmy, straszliwy chłam. Pulpa nie była też pozbawiona rasistowskich uprzedzeń i ksenofobicznych tyrad, zwłaszcza pod adresem społeczności azjatyckich. Jako że literatura groszowa często przelatywała pod cenzorskim radarem, pisano też - raczej z chęci zysku niż z pobudek postępowych - o postaciach homoseksualnych, choć zwykle były to historyjki ku przestrodze. Aż wojna położyła kres zabawie.

Pomnik ze ścieru

Wzrosły bowiem koszta papieru. Niektóre tytuły jeszcze się broniły, zmniejszając formaty lub liczbę stron, inne poznikały. Nie bez znaczenia pozostawała konkurencja w postaci śmiało wykrawającej swój kawałek tortu branży komiksowej oraz tanich książek w miękkich oprawach, teraz już, jak wiemy, dostępnych niemalże wszędzie. To nie tak, że pulpa zniknęła całkowicie z miesiąca na miesiąc, przepoczwarzyła się raczej, czy też, jak kto woli, wyewoluowała.

Przeniknęła do owych powieścideł, do komiksu, radia, telewizji i kina, stąd też dzisiaj nierzadko chłonny termin „pulp” funkcjonuje - także dzięki słynnemu filmowi Quentina Tarantino - do opisu pewnych konwencji gatunkowych, nawiązujących fabułami, charakterami postaci czy klimatem do owych produkowanych masowo historyjek o kobietach fatalnych, maszkarach z kosmosu i potężnych barbarzyńcach. A jednak marnej jakości papier okazał się być równie trwały, co spiż.

[kk]